Παιδεία ή εκπαίδευση;

http://anthiteacherwoman.blogspot.com

Στους Νόμους του Πλάτωνα αναφέρεται πως σκοπός της παιδείας είναι η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου προς την αρετή από την παιδική ηλικία, ώστε να γίνει τέλειος πολίτης και μέσα στα πλαίσια της δικαιοσύνης να ξέρει να άρχει και να άρχεται.

Διαβάζοντας τα φιλοσοφικά αυτά λόγια, πολλές φορές σκέφτομαι ότι οι περισσότεροι από εμάς σκοντάφτουμε πάνω στη σύγχυση δυο λέξεων: παιδεία και εκπαίδευση. Συχνά θα έχετε ακούσει περίφημες φράσεις μεγαλυτέρων σε μικρότερους: 

• "Μα τι μαθαίνετε στο σχολείο, παιδιά;" 
• "Τα σημερινά παιδιά δεν ξέρουν πού πάνε τα τέσσερα".
• "Η παιδεία έχει τα χάλια της".
• "Κάποτε μαθαίναμε. Τώρα τα παιδιά βγαίνουν αμόρφωτα", κ.α.

Κι ενώ πολλοί κρίνουν το αποτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα, εννοούν την ελλιπή παροχή παιδείας στα σύγχρονα Ελληνόπουλα. Άραγε, χρησιμοποιούμε σωστά τους όρους παιδεία και εκπαίδευση;

Εκπαίδευση σημαίνει συστηματική και οργανωμένη διαδικασία αγωγής και μάθησης μέσα από θεσμοθετημένες βαθμίδες: Πρωτοβάθμια, Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια. 

Παιδεία όμως σημαίνει μόρφωση και ταυτόχρονα διάπλαση χαρακτήρα. Μπορεί η λέξη να παράγεται από το ρήμα παιδεύω (δηλαδή διδάσκω, εκπαιδεύω). Αλλά η παίδευσις της ελληνικής αρχαιότητας σήμαινε άσκηση σώματος και ψυχής, η οποία απέβλεπε στην πνευματική καλλιέργεια, την ανάταση του πνεύματος και τη διαμόρφωση ικανού χαρακτήρα.

Αναρωτιέμαι λοιπόν πώς είναι δυνατόν να μιλούμε για παιδεία στο εκπαιδευτικό σύστημα, όταν μια συγκυρία προϋποθέσεων συντείνουν στη διαφοροποίηση της έννοιας:

α) Ο παράγοντας χρόνος (40 ή 45 λεπτά) δεν είναι επαρκής για παίδευση. 
β) Τα σημερινά παιδιά είναι τόσο αδιάφορα με τη ζωή τους, ώστε η μάθηση στο σχολείο να έχει μεταβληθεί σε καταναγκαστικά έργα.Σε ποιους να κάνουν μάθημα οι καθηγητές, όταν οι δέκτες (μαθητές) δεν θέλουν να ακούσουν; 
γ) Η εισχώρηση της τεχνολογίας είτε απομάκρυνε τα παιδιά από τα βιβλία ή κι ακόμα δημιούργησε μια πάλη-διαπάλη ανάμεσα στους "ψηφιακούς" και τους "παραδοσιακά κείμενους" καθηγητές. (Ομολογώ ότι προσωπικά είμαι στο μέσον!)

δ) Η παρεχόμενη γνώση των βιβλίων είναι απαιτητική και συνάμα ογκώδης. Φυσικό κι επόμενο είναι να απομακρύνει τη γεμάτη σφρίγος κι ενθουσιασμό νεότητα! 
Και είναι γεγονός ότι όλοι μας είμαστε φορείς συνυπευθυνότητας της έλλειψης παιδείας στη χώρα μας. Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να χωλαίνει, όμως ο παράγοντας παιδεία είναι καθαρά ατομικός.

Επί παραδείγματι, όταν η νέα γενιά διδάσκεται από την οικογένεια και την κοινωνία (κάποιες φορές κι από το σχολείο) να γλεντάει με τις καταλήψεις, να αδιαφορεί για την πυρά δημόσιου χρήματος ή να σκέφτεται ότι εφόσον δεν κάνει μάθημα, θα την "αράξει" σε μπιλιαρδάδικα, ίντερνετ καφέ και καφετέριες, πού να αναζητήσουμε την παιδεία; Στην ελλιπή γνώση των σχολείων; Λάθος. 

Τα σημερινά σχολεία δεν διδάσκουν παιδεία. Διδάσκουν εκπαίδευση. Ο όρος παιδεία με σημασία μορφωτική ή αυτομορφωτική (σύμφωνα με το πρόσφατο θέμα του Υπουργείου Παιδείας στις Πανελλαδικές) είναι ευρύτερος και σαφώς χρειάζεται αυστηρά την οικογενειακή αγωγή, αλλά και την ηθελημένη συμμετοχή του παιδευομένου, με χρονοδιάγραμμα μιας ζωής, ώστε να ανοίξουν οι ορίζοντες πνεύματος και ψυχής. 

Η εκπαίδευση πάλι που παρέχουν οι βαθμίδες σχολείου ή σχολών δίνουν τις κατευθυντήριες δομές, ώστε ο κάθε νέος ή η κάθε νέα να γνωρίζουν, προκειμένου να αποφασίσουν προς τη δημιουργία του δικού τους πνευματικού δρόμου. 
Συνεπώς, δεν μπορούμε να μιλούμε για παιδεία στο σχολείο, μια κι ο όρος είναι προφανώς πολύπλοκος στην έννοιά του και προϋποθέτει πολλές συνιστώσες. 

Στο σχολείο η λέξη εκπαίδευση σημαίνει κυρίως σύστημα αγωγής και αναγκαίων γνώσεων, ώστε να καθίσταται δυνατή η εξέλιξη του ατόμου σε υπεύθυνο και συνειδητό πολίτη. Τώρα, εύλογα θα αναρωτιέστε: με το ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα τα Ελληνόπουλα διδάσκονται τα απαραίτητα, όταν μέσα από τη διδακτέα ύλη προβλέπεται η διδασκαλία σωρείας γνώσεων και συστηματικής αξιολόγησης με μεγάλο βαθμό δυσκολίας; Σαφώς και όχι. Ίσως όλα αυτά που διαβάζετε να είναι προϊόντα σκέψης μιας ιδεατής εκπαιδευτικά κοινωνίας. Αντίθετα, η σύγχρονη εκπαίδευση οδηγεί το μαθητή σε αδιέξοδα. 

Μπορεί ο Σερ Φράνσις Μπέικον να διακήρυττε ότι η γνώση είναι δύναμη, αλλά όπως έλεγε ο αείμνηστος Πρόεδρος Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Τσάτσος: "Δεν υπάρχει Δημοκρατία, όπου δεν υπάρχει Παιδεία. Μόνο άτομα με πραγματική Παιδεία μπορούν να συγκροτήσουν μια Δημοκρατία και ακριβώς αυτή η Παιδεία λείπει πέρα από το ανεκτό όριο στις περισσότερες από τις σύγχρονες Δημοκρατίες". 

Είναι γεγονός πως η ελληνική παιδεία συνεχώς εξελίσσεται, όταν το ίδιο το άτομο επιλέγει αυτοβούλως να διευρύνει τους ορίζοντές του. Αναμφισβήτητα, ο όρος παιδεία δεν είναι κοινωνική ευθύνη μιας πολιτείας (όπως η εκπαίδευση), αλλά σύνολο γνώσεων, εμπειριών και κλίσεων, που σε μια εξιδανικευμένη κοινωνία σμιλεύει την ψυχή του ανθρώπου, όπως ένας γλύπτης το άψυχο κομμάτι μαρμάρου. Αντίθετα, ο δάσκαλος ή ο καθηγητής απλώς εφαρμόζει στον μαθητή του εμπράκτως τα λόγια του Ανατόλ Φρανς:"Ξύπνησέ του την

περιέργεια. Αυτή αρκεί, για να ανοίξει το πνεύμα. Μην το παραφορτώσεις. Δώσε του απλώς μια σπίθα." 

Μερικές φορές εμείς οι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να διεκδικήσουμε μια θέση στη ζωή μέσα από τη δυνατότητα της μόρφωσης. Κι ίσως έχουμε μια αφηρημένη ιδέα περί παιδείας μέσα στο μυαλό μας. Κι όμως η παιδεία δεν είναι αποθήκη γνώσεων. Η διεύρυνση πνεύματος είναι εκείνη που ελευθερώνει το άτομο, εξανθρωπίζει την ψυχή, συντείνει στην ελεύθερη έκφραση του ανθρώπου, οπλίζοντάς την με κριτική, με ευθύνη και πνεύμα συνεργασίας. 

Και βέβαια παιδεία χωρίς αγάπη Θεού κάνει τον άνθρωπο στείρο, αποπροσανατολισμένο, χωρίς ψυχική γαλήνη. Ο Σωκράτης είπε πως "η παιδεία είναι πανηγύρι της ψυχής, διότι σ' αυτήν υπάρχουν πολλά θέματα και ακούσματα της ψυχής". Όμως ο Ιουστίνος Πόποβιτς διατράνωνε: "Η παιδεία, χωρισμένη από την αγιότητα, γίνεται  μια τραγική ματαιοπονία."
Σ' αυτή την τραγική εποχή που η νεότητα μαραίνεται από τον ψυχικό βόρβορο και την τραγική μοναξιά, καθώς η σύγχρονη εκπαίδευση δεν έχει ελληνορθόδοξο χαρακτήρα, ας συναισθανθούμε πως κάθε αλλαγή του κόσμου προϋποθέτει να θέλουμε να αλλάξουμε πρώτα εμείς τον εαυτό μας. Ας απομακρυνθούμε από μεγάλα κηρύγματα και κινήματα. Μιλώντας με αγάπη και Χάρη θεού στα παιδιά μας, δίνουμε το έναυσμα και το ερέθισμα να θερμανθεί στην ψυχή τους ένας ναός της αρετής. Ελπίζουμε μάλιστα η νέα γενιά να συνειδητοποιήσει πως η επανάσταση ενός ανθρώπου ξεκινάει πρώτα ατομικά, ενώ η τελική πνευματική της ολοκλήρωση είναι θέμα προσωπικής ευθύνης της νεότητας.

Ας σκεφτούμε αν θέλουμε μορφωμένους ή εγγραμμάτους, όπως έλεγε κι ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, απαντώντας μόνοι μας στο δίλημμα : Οι νέοι άνθρωποι που μεγαλώνουμε κι ανατρέφουμε διαλέγουμε να διδάσκονται απλώς σχολική εκπαίδευση ή συνειδητή αντίληψη καλλιέργειας της παιδείας ως θεματοφύλακες ελληνικού πολιτισμού και Ορθόδοξων αντιλήψεων; 
Προβληματισμός και ευθύνη των μεγαλυτέρων τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου: «Παιδεία μόνη τῶν κτημάτων ἀναφαίρετον καὶ ζῶντι καὶ τελευτήσαντι παραμένουσα»(Η παιδεία είναι η μόνη από τα αποκτήματα που δεν αφαιρείται κι όσο ζει ο άνθρωπος, αλλά κι όταν πεθάνει).