Η ιστορία της περιοχής(του βιλαετίου των Σερβίων) µέσα από τα οθωµανικά κατάστιχα

http://www.omikron.tv/

Η ιστορία της περιοχής µέσα από τα οθωµανικά κατάστιχα

Του Σωκράτη Μουτίδη

Τα οθωμανικά κατάστιχα του βιλαετίου των Σερβίων «ψαχουλεύουν» τα τελευταία τρία χρόνια δυο φιλόλογοι με τη σπάνια ειδικότητα του οθωμανολόγου, κι εντός του χρόνου, όπως όλα δείχνουν, θα είναι έτοιμοι να δημοσιεύσουν τα αποτελέσματα της πολύ σημαντικής αυτής μελέτης τους, η οποία ενδέχεται να φέρει ανατροπές στην ιστορία της Κοζάνης, έτσι όπως τη γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα ερευνητικό πρόγραμμα, το οποίο υποστηρίζεται από το Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης και το Σύλλογο Φίλων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης και στόχο έχει την έκδοση μιας ολοκληρωμένης μελέτης των ανέκδοτων οθωμανικών κατάστιχων απογραφής του 16ου αιώνα.

Οι οθωμανολόγοι Κώστας Καμπουρίδης και Γιώργος Σαλακίδης, στο πλαίσιο της μελέτης τους, επισκέφθηκαν την Κωνσταντινούπολη και τα Αρχεία της Πρωθυπουργίας και απέκτησαν κατόπιν αδείας τα αντίγραφα πέντε κωδίκων απογραφής (tahrir defterleri). Πρόκειται για μια μεγάλη κατηγορία εγγράφων, τα οποία αποτελούν απογραφικά δεδομένα εκείνης της εποχής. Οι δυο οθωμανολόγοι αναζήτησαν όλα τα σχετικά με το βιλαέτι των Σερβίων έγγραφα, ενώ οι κώδικες που έχουν στα χέρια τους χρονολογούνται στα 1500 ο παλαιότερος και στα 1600 ο νεότερος. «Το πρώτο πράγμα που έκαναν οι Οθωμανοί Τούρκοι μετά την κατάκτηση κάθε περιοχής ήταν να καταγράφουν τους οικονομικούς πόρους που υπήρχαν, με απώτερο σκοπό να δώσουν την πρόσοδο αυτής της περιοχής στους λεγόμενους «τιμαριούχους» ως ανταμοιβή σε αυτούς δηλαδή που είχαν πολεμήσει για να κατακτήσουν την περιοχή, σε αξιωματούχους του παλατιού και στον Σουλτάνο» μας εξηγεί ο κ. Καμπουρίδης.

Αν αναρωτιέστε για την επιλογή των Σερβίων προς μελέτη και όχι κάποιας άλλη περιοχής, αυτό έγινε γιατί το 1500 τα Σέρβια ή Σέρφικε (όπως λέγεται στα τουρκικά) ήταν η διοικητική πρωτεύουσα του βιλαετίου, η κατώτερη διοικητική μονάδα στο Οθωμανικό σύστημα. Πριν το βιλαέτι ήταν ο καζάς (σ.σ. κάτι αντίστοιχο με το νομό σήμερα), ενώ ο νομός υπάγονταν σε κάποιο σαντζάκι. Το 1500, λοιπόν, το βιλαέτι των Σερβίων υπάγονταν στον καζά Τεριέ, της Βέροιας δηλαδή. Στην πορεία ανεξαρτητοποιήθηκε και έγινε αυτόνομος καζάς Σέρφικε, δηλαδή επαρχία Σερβίων. Η Κοζάνη τότε ήταν ένα χωριό και δεν παρουσίαζε ιδιαίτερη δραστηριότητα. Από τα κατάστιχα φαίνεται ότι με το χρόνο αποκτά σημασία μιας και αυξάνεται ο πληθυσμός της, ωστόσο τα Σέρβια παραμένουν η μεγαλύτερη πόλη κι αυτό φαίνεται από τα τζαμιά που υπήρχαν στις συνοικίες του.

«Είναι πολύ σημαντικές και πολύτιμες οι πληροφορίες που βγαίνουν από τα οθωμανικά κατάστιχα. Για παράδειγμα επιβεβαιώνουμε για άλλη μια φορά ότι οι Οθωμανοί κληρονόμησαν όλη τη γραφειοκρατία των Βυζαντινών και το κράτος τους λειτουργούσε άρτια. Μέσα από αυτά βλέπουμε όλους τους οικισμούς που ανήκαν διοικητικά στη συγκεκριμένη επαρχία, τον αριθμό των νοικοκυριών (hane) για τον οποίο φορολογούνταν ο κάθε οικισμός, καθώς και το όνομα του επικεφαλής του κάθε νοικοκυριού. Επίσης, παρακολουθούμε την οικονομική δραστηριότητα του οικισμού αυτού αποτιμημένη με άσπρα (akce), το επίσημο νόμισμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπως προέκυπτε από τη φορολόγηση των προϊόντων που παρήγαγε ο οικισμός» αναφέρει ο κ. Καμπουρίδης. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που προκύπτει για τα δεδομένα της εποχής είναι τα προϊόντα που καλλιεργούσαν τόσο οι μουσουλμάνοι όσο και οι χριστιανοί της περιοχής. Προϊόντα όπως το σιτάρι και ο κρόκος αναφέρονται στους κώδικες, με την παρατήρηση παράλληλα πως οι Τούρκοι επειδή ήταν νομάδες καλλιεργούσαν πολύ βασικά προϊόντα σε σχέση με τους χριστιανούς, αλλά στην πορεία βλέπουμε πως εξοικειώθηκαν με τη γεωργία και παράγουν περισσότερα προϊόντα.

Από μελέτες που έχουν γίνει, έχει υπολογιστεί ότι κάθε νοικοκυριό είχε κατά μέσο όρο πέντε άτομα. Έτσι με υπολογισμούς μπορούν οι ειδικοί να βρουν και τον πληθυσμό του οικισμού ή της πόλης. Η μελέτη των οθωμανολόγων βγάζει στο φως σημαντικές και παράλληλα εντυπωσιακές λεπτομέρειες για τη λειτουργία της «αυτοδιοίκησης» τους. Στα κατάστιχα καταγράφονται για παράδειγμα πρώτα οι μουσουλμάνοι και μετά οι χριστιανοί, δείγμα θρησκευτικού φανατισμού, ξεχωριστά καταγράφονται οι χήρες, γιατί γινόταν επικεφαλής των νοικοκυριών μετά το θάνατο του άνδρα τους, όπως ξεχωριστά καταγράφονταν και οι άγαμοι. Στη συνέχεια έβγαινε το άθροισμα των νοικοκυριών. Για παράδειγμα στα Σέρβια το 1500 διαμένουν περίπου 800 νοικοκυριά και καταγράφονται ξεχωριστά οι συνοικίες της πόλης. Μέσω της καταγραφής αυτής μπορούμε να δούμε αν τα ονόματα αυτών των συνοικιών υπάρχουν ακόμη και σήμερα.

«Άλλες σημαντικές πληροφορίες που προκύπτουν από τη μελέτη των κατάστιχων είναι τα ονόματα των νοικοκυριών. Για παράδειγμα βλέπουμε ότι χρόνο με το χρόνο τα μουσουλμανικά ονόματα γίνονται περισσότερα και τα χριστιανικά λιγοστεύουν κάτι που σημαίνει ότι στην περιοχή έγιναν εγκαταστάσεις τουρκικών φύλων ή εξισλαμισμοί. Και βέβαια βλέπουμε τα προϊόντα που παράγονταν την εποχή εκείνη από μουσουλμάνους και χριστιανούς» εξηγεί ο κ. Καμπουρίδης. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε στους μελετητές η αναφορά ονομάτων που υπάρχουν μέχρι και σήμερα στην Κοζάνη. Ονόματα όπως «Καλημέρ» Καλημέρης δηλαδή, «Καραγιάν» δηλαδή Καραγιάννης, Καραβάς, Καραμίχος, Παφίλης, Πνάκας, Καλούδης, τα οποία υπάρχουν στα οθωμανικά κατάστιχα του 1500 και διατηρήθηκαν στο χρόνο. «Αυτό ήταν κάτι που πραγματικά με συγκίνησε πολύ και είναι ιδιαίτερα σημαντικό» προσθέτει ο ερευνητής. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι από τη μελέτη προκύπτει πως στην περιοχή κατοικούσε μεγάλος αριθμός Σλάβων και Αλβανών, κάτι που φαίνεται από την καταγραφή Σλάβικων και Αλβανικών ονομάτων, τα οποία επιχωριάζουν σε πολλές περιοχές και χωριά. Μια παρόμοια, αλλά όχι σε τόσο μεγάλη έκταση, έρευνα έγινε και για περιοχές της Θεσσαλίας και σύμφωνα με τον κ. Καμπουρίδη, όσο προχωράμε προς το νότο τα Σλάβικα ονόματα λιγοστεύουν και αυξάνονται τα Αλβανικά. «Είναι φανερό πως όλοι αυτοί οι άνθρωποι στην πορεία του χρόνου ομογενοποιήθηκαν με το νεότερο ελληνισμό» επισημαίνει.

Η πολυετής αυτή έρευνα των δυο οθωμανολόγων, οι οποίοι είναι από τους λίγους με στη χώρα μας, ολοκληρώνεται φέτος και μάλιστα ο κ. Καμπουρίδης ευελπιστεί πως μέχρι τον Ιούνιο θα έχει εκδοθεί το βιβλίο με τα αποτελέσματα της μελέτης για το βιλαέτι των Σερβίων. Ανάλογες έρευνες δεν έχουν γίνει σε τόσο μεγάλη έκταση στην Ελλάδα, ειδικά για τις γειτονικές με την Κοζάνη περιοχές, οπότε δεν θα μπορέσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το αν η περιοχή ήταν πλουσιότερη ή όχι ή αν ο πληθυσμός της ήταν μεγαλύτερος κλπ. «Αυτό, λοιπόν, ίσως αποτελέσει κίνητρο για άλλους μελετητές, ιστορικούς και μελετητές να διενεργήσουν ανάλογες έρευνες» τονίζει ο κ. Καμπουρίδης.