Οι αναφορές τριών περιηγητών για τα Σέρβια κατά την Οθωμανική κυριαρχία.

 Πρόκειται για τον Βίκτωρα Μπεραρντ, τον Ουϊλιαμ Μαρτιν Λικ και τον Φρανσουά Πουκεβίλ.

1. Ο Γάλλος περιηγητής και πολιτικός Victor Berard (1864- Παρίσι 1931)γράφει για τα Σέρβια

Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα όλος αυτός ο [τουρκικός] πληθυσμός μετανάστευσε. Η Πύλη εγκατέστησε ένα μέρος από τους μουατζίρηδες(μετανάστες) αυτούς γύρω από την Προύσα και τη θάλασσα του Μαρμαρά. Οι περισσότεροι όμως- προπάντων οι πλούσιοι, όσοι κατείχαν γαίες που απλώνονταν και στις δύο πλευρές του Ολύμπου, και στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία- ήρθαν να προστεθούν στο τουρκικό στοιχείο που κατοικούσε στα Σέρβια. Λένε ότι μετανάστευσαν έτσι τριάντα σαράντα χιλιάδες άνθρωποι. Πράγματι, σήμερα η Θεσσαλία έχει ερημωθεί. (Berard, σ. 206)

2.Ο  Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ(1777-1860)

Το βίβλιο στα Αγγλικά μπορείτε να το διαβάσετε :Travels in northern Greece,  εκδόθηκε το 1835,
ενώ βρέθηκε στην περιοχή το 1806

 Τα Σέρβια βρίσκονται στους πρόποδες των Καμβουνίων και οι Τούρκοι τα αποκαλούσαν Σελφιτζέ , ονομασία την οποία χρησιμοποιούσαν και για την περιφέρεια δεξιά του Αλιάκμονα, απέναντι από τον Τσερσεμπά. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 303)

  

Στη βορειοδυτική πλευρά των βουνών η Βιστρίτζα φαίνεται ξανά να απλώνεται στην πεδιάδα η οποία εκτείνεται ως τα Σέρβια. Το Καταφύγι βρίσκεται στην πιο κοντινή διαδρομή από την Βέροια προς τα Σέρβια. H διαδρομή αυτή διασχίζει τη Βιστρίτζα κοντά στην Βέροια, όμως σε κάποια σημεία είναι δύσκολη η πρόσβαση- γι’ αυτό προτιμάται συνήθως το πέρασμα από την Καστανιά. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 297) 

Η πεδιάδα χωρίζεται από αυτές του Τσερσεμπά και των Σερβίων στις όχθες του Ιντζέκαρα από μια χαμηλή διαδρομή του όρους Βέρμιο, το οποίο ενώνεται με την άλλη άκρη της πεδιάδας Μπουτζά με το όρος της Κοζάνης, το οποίο είναι παρακλάδι του όρους Βούρινος. (Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 297) 

Στην αγορά το πρωί συχνάζουν και Τούρκοι και Έλληνες από την γειτονική χώρα. Η Κοζάνη και τα Σέρβια ορίζουν μια επισκοπή, η οποία είναι υπό την δικαιοδοσία της Θεσσαλονίκης. Ο Επίσκοπος έχει κατοικία και στις δύο περιοχές, τώρα βρίσκεται στα Σέρβια αλλά συνήθως διαμένει στην Κοζάνη.(Leake,τομ.ΙΙΙ,σ. 299) 

Φεύγοντας από την Κοζάνη προς τα Σέρβια αφήνουμε πίσω, προς τα αριστερά, το Ακμπουνάρ, Νίζβορο ή Ίσβορο για τους Έλληνες, στην άκρη των αμπελώνων της Κοζάνης και κατεβαίνουμε σε λοφώδεις εκτάσεις με χωράφια σιτηρών διάσπαρτα με μικρά χωριά. Έπειτα, φτἀνουμε στο Χατζιράν, ίδιου μεγέθους οικισμός με το Ακμπουνάρ, το οποίο βρίσκεται σε 1,5 μίλια απόσταση στα αριστερά του δρόμου στους πρόποδες του Γκιόζτεπε. Όλα αυτά τα μέρη είναι τουρκικά. Αργότερα,φτάνουμε στον ποταμό Ιντζέκαρα ή Βιστρίτζα που πλαισιώνεται από απότομους βράχους στην αριστερή όχθη ενώ στην απέναντι πλευρά γειτνιάζει με χαμηλά εδάφη. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 329) 

Σε 1 ώρα και 8 λεπτά από τον ποταμό βρίσκονται τα Σέρβια. Για να φτάσει κάποιος στα Σέρβια περνά από πλούσια λειβάδια και μια γόνιμη πεδιάδα. Εἰκοσι λεπτά από τα Σἐρβια και πέρα από την πεδιάδα βρίσκεται ένα ύψωμα. Τα Σέρβια έχουν περίπου 500 τουρκικά σπίτια και μερικά ελληνικά. Βρίσκονται στη βόρεια πλευρά ενός ανοίγματος στην κορυφογραμμή που ξεκινά από τις χαράδρες της Βιστρίτζας, κοντά στη Βέροια και τερματίζεται στα βουνά της Κασσιάς, στα βόρεια των Τρικάλων.Το πιο πολύτιμο προϊόν των αγρών των Σερβίων είναι μια ποικιλία καπνού, που φέρει ένα κίτρινο φύλλο όπως εκείνη των Γιαννιτσών. Οι δρόμοι της πόλης οριοθετούνται με το χόρτο καπνού που στεγνώνει κατά μήκος των προθαλάμων των σπιτιών, όπως και στις αυλές τους. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 330)

 Η επισκοπική εκκλησία των Σερβίων, η οποία βρίσκεται σε ένα ύψωμα που ξεκινάει από το χαμηλότερο τμήμα του βουνού πίσω από την πόλη, τώρα είναι κατεστραμμένη και η επισκοπή που βρίσκεται στην πόλη, δεν βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση, παρόλο που ακόμη είναι σε χρήση.Ο επίσκοπος, τον οποίο επισκέφθηκα το πρωί, υποθέτει ότι τα Σέρβια είναι αποικία των Σέρβων, των οποίων οι απόγονοι οδηγήθηκαν εκεί από τους Τούρκους. Η υπόθεσή του αυτή δεν είναι αβάσιμη. Άλλη άποψη του επισκόπου μοιάζει περισσότερο αμφίβολη, παρόλο που την αναπτύσσει ως μη αμφισβητούμενο γεγονός και λόγω του ότι με δέχθηκε δεν διεφώνησα μαζί του. Ισχυρίστηκε ότι ο Απόστολος Παύλος πέρασε μέσω των Σερβίων στην πορεία του από τη Βέροια στην Αθήνα. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 330)

 Aφού έδιωξα τους φρουρούς που είχα μαζί μου από το Μέτσοβο στη Βέροια, πήρα άλλους έξι από τον Αλή Πασά στα Σέρβια, ανάμεσά τους και έναν Αλβανό Μουσουλμάνο και ξεκίνησα για το Λιβάδι. Πρώτα επισκέφθηκα ένα κατεστραμμένο κάστρο στην κορυφή του λόφου πάνω από την επισκοπή, συνοδευόμενος μέχρι εκεί από τον Αλβανό φρούραρχο,ο οποίος όταν ανακάλυψε ότι είχα γνώση των μνημείων της περιοχής που ήταν θεατά από το κάστρο, έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον στην απάντηση όλων των γεωγραφικών μου ερωτήσεων τις οποίες κατείχε καλά από τη γνώση του για τη Μακεδονία, που απέκτησε στην στρατιωτική του πορεία.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 331) 

Στα δεξιά του Σινιάτσικου φαίνεται το Περιστέρι, το οποίο συνορεύει με τις πεδιάδες του Εριγώνα και των Μπιτολίων.Στα βορειοανατολικά υψώνεται το σπουδαίο βουνό Δοξά ή Βέρμιο και στα δεξιά του φαίνεται ο Βελβεντός ή Βελβεδός, μια πόλη 300 σπιτιών, η οποία,παρόλο που είναι γνωστή για τον μιναρέ της, κατοικείται κυρίως από Έλληνες. Ο Βελβεντός βρίσκεται σε απόσταση 3 ωρών από τα Σέρβια και ομοίως βρίσκεται στο ίδιο βουνό. Τοποθετείται στην ίδια γραμμή με τη μεγάλη χαράδρα του Αλιάκμονα ενώ κοντά του βρίσκεται και το βουνό της Πέλλας. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 332)

 Το κάστρο των Σερβίων ήταν έτσι τοποθετημένο ώστε να ελέγχει το ανέβασμα στις Πόρτες, έτσι όπως αποκαλείται το υψηλότερο σημείο του περάσματος, εκεί όπου οδηγούν οι όχθες του Αλιάκμονα στις κοιλάδες που βρέχονται από τον Πηνειό.(Leake, τομ.ΙΙΙ,σ. 332) 

Από μια περίεργη διαστρέβλωση της αρχαίας γεωγραφίας η Θεσσαλονίκη και η Βέροια είναι εκκλησιαστικές επαρχίες ή διοικητικές περιφέρειες της Θεσσαλίας. Έτσι, ο επίσκοπος της Θεσσαλονίκης ονομαζόταν Υπέρτιμος και Έξαρχος πάσης Θετταλίας. Αυτός διεκδικούσε τα προνόμια του επιθέτου Παναγιώτατος στη δική του περιφέρεια αλλά οπουδήποτε αλλού είχε μόνο τον τίτλο- όπως και οι άλλοι μητροπολίτες-του Πανιερωτάτου.Οι επισκοπές της δικαιοδοσίας του είναι το Κίτρος, η Καμπανία, η Πέτρα, ο Πλαταμώνας μαζί με το Λυκόστομο, τα Σέρβια, το Αρδαμέρι , του οποίου η έδρα είναι η Γαλάτιστα και η Ιερισσός η οποία συμπεριλαμβάνεται στο Άγιο Όρος. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 250-251) 

Ο λόφος που είναι ορατός από το πέρασμα από τα Σέρβια στην Κοζάνη ονομάζεται Βίγλα- μια σύγχρονη λέξη ισοδύναμη με τη Φυλή- όπου λέγεται ότι διατηρούνταν τα ίχνη ενός αρχαίου οχυρού. Αντί για την διάβαση μέσω των Πορτών, ακολούθησα ένα πιο ψηλό μονοπάτι κατά μήκος της νότιας πρόσοψης του βουνού, που εκτείνεται βόρεια προς το Καταφύγι και το ρέμα του ποταμού Βιστρίτζα πάνω από τη Βέροια. Καθώς κατεβαίνουμε, η κορυφή της Σαμαρίνας διαγράφεται στα βορειοδυτικά μέσω των άνω στενών του ίδιου ποταμού ή εκείνων στο νότιο άκρο του όρους Βούρινος, κοντά στην Κἀλιανη, που χωρίζεται με τις πεδιάδες ή κοιλάδες των Γρεβενών και των Βεντζίων από εκείνες του Τσερσεμπά και των Σερβίων. (Leake, τομ. ΙΙΙ, σ. 333) 

Ο δρόμος μας προς το Λιβάδι ακολουθεί την πλευρά του βουνού, σταδιακά κατεβαίνοντας και διασχίζοντας πολλά βαθιά φαράγγια και πετρώδεις, επικίνδυνες πλαγιές. Στα μισά του δρόμου ξεκινάμε να βλέπουμε στα δεξιά πάνω από μια πεδιάδα που εκτείνεται πέντε ή έξι μίλια από τους πρόποδες του βουνού σε άλλο που ονομάζεται Αμάρβες, στην κατεύθυνση του Δεμινίκου. Οι Αμάρβες είναι η κεντρική κορυφή των Καμβουνίων και στα δυτικά συνδέεται με άλλη κορυφή, τα Βουνάσια, που ξεκινά από την αριστερή όχθη του Βιστρίτζα απέναντι από το Βούρινο. Οι Αμάρβες είναι ο σύνδεσμος μεταξύ της αλυσίδας του Ολύμπου πίσω από τα Σέρβια και τον Βελβεντό με τους λόφους της Χασιάς.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 333) 

‘Ενα μικρό ρυάκι ρέει μέσα από την κοιλάδα στα δεξιά μας και περνάει μέσα από ένα λαγκάδι στο νοτιοδυτικό άκρο κοντά στο οποίο συναντάει ένα ποτάμι που ξεκινά από τις άφθονες πηγές του νότιου μέρους των Αμάρβεων όπου οι Λιβαδιώτες έχουν κλωστοϋφαντουργεία. Μετά από μια στροφή προς τα ανατολικά, εισερχόμαστε σε μια άλλη πεδιάδα στην οποία καταλήγει το Ελασσονίτικο ή ποτάμι της Ελασσόνας και στο Αμούρι, ένα μικρό χωριό- όχι μακριά από το Δεμινίκο. Το κύριο ρεύμα του ποταμού ονομάζεται Τιταρήσιος κατά τον Όμηρο και συναντά τον Πηνειό στην κοιλάδα της Λάρισας. Το παρακλάδι από το όρος του Λιβαδιού ονομάζεται Βουργαρί ή Σαραντάπορο. Σε μικρή απόσταση από τη δεξιά όχθη, κοντά στο Μπογάζι όπου απολήγει η πεδιάδα, υπάρχει το χωριό Βουβάλα και το μετόχι του μοναστηριού της Ελασσόνας σε ένα ύψωμα στους πρόποδες του όρους Αμάρβες. Η κορυφή περικλείεται με χαλάσματα τειχώνν μιας αρχαίας πόλης. Αυτό το μέρος που βρίσκεται κοντά στο δρόμο από τα Σέρβια στα Τρίκαλα, υπολογίζεται σε απόσταση τριών ωρών από το Λιβάδι και είναι η μικρότερη διαδρομή από άλλη στα δεξιά του δρόμου από τα Σέρβια στην Ελασσόνα, όπου μετά την έξοδο από το πέρασμα της Βίγλας αφήνουμε τον δρόμο των Τρικάλων στα δεξιά μας και διασχίζουμε την κοιλάδα διαγωνίως σε μια ευθεία γραμμή προς την Ελασσόνα. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 334) 

Μετά από πέντε ώρες από το κάστρο των Σερβίων φτάνουμε στο Λιβάδι, που βρίσκεται σε μια τοποθεσία από τις πιο απότομες με πολύ λίγη πεδιάδα σε κάποια μίλια από εκεί. Η πόλη περιλαμβάνει 800 σπίτια κάτω από μια βραχώδη κορυφή στα βουνά που εκτείνονται από την παραθαλάσσια πεδιάδα της Κατερίνης στη δεξιά όχθη του Βιστρίτζα, κοντά στη Βέροια. Η πιο ψηλή κορυφή αυτών των βουνών γίνεται ορατή ακόμα και από την Θεσσαλονίκη και αναφέρεται ως μια από τα κυριότερες κορυφές της αλυσίδας του Ολύμπου. (Leake, τομ.ΙΙΙ,σ. 334-335) 

Το Λιβάδι είναι μια βλάχικη αποικία από τους παλαιούς χρόνους και συχνά από τότε λέγεται βλαχο-Λίβαδο. Τα υπόλοιπα βλαχοχώρια σε αυτήν την περιοχή είναι το Κοκκινοπλό στις πλαγιές του Ολύμπου, τρεις ώρες απόσταση από εκεί προς την Τσαριτσάνη, τα Φτερά στην ίδια απόσταση προς την Κατερίνη και το Νεοχώρι ανάμεσα στα Σέρβια και το Λιβάδι σε μια υψηλή τοποθεσία στο βουνό, μια ώρα στα αριστερά του δρόμου από όπου ήρθαμε.Το Κοκκινοπλό έχει περίπου 200 σπίτια, τα Φτερά 100 και το Νεοχώρι 20 ή 30. Κοντά στα Φτερά λέγεται ότι υπήρχε ένα αρχαίο λατομείο. Αυτά τα χωριά ζουν κυρίως από την παραγωγή χοντρών μάλλινων ρούχων που λέγονται «σκουτί», από τα οποία φτιάχνονται τα πανωφόρια που ονομάζονται κάππες, στα ιταλικά «κάππε» και χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στην Ελλάδα και την Αδριατική.Το ένδυμα είναι δύο ειδών: μαύρο και άσπρο και εσωτερικά είναι μαλλιαρό. Αποστέλλεται στη Βενετία και την Τεργέστη σε κομμάτια που λέγονται «ξύλα».Οι Καλαρυτιώτες, οι οποίοι κατασκευάζουν το ίδιο είδος ενδύματος στα ίδια τους τα βουνά και των οποίων οι έμποροι κατοικούν στην Αδριατική συνηθίζουν να αγοράζουν αυτά που κατασκευάζουν οι Λιβαδιώτες. Στέλνουν οι Καλαρυτιώτες το προϊόν σε έναν έμπορο, κυρίως έναν Ενετό, στη Θεσσαλονίκη, που το στέλνει σε Καλαρυτιώτη έμπορο που χρεώνει 2,5 πιάστρες τα 140 ξύλα ανά αποστολή. Οι Λιβαδιώτες κάνουν ετησίως από 150 έως 200 φορτώματα. Επίσησς καλλιεργούν λίγο καλαμπόκι ενώ διαθέτουν αφθονία από πρόβατα, κατσίκια, άλογα και μουλάρια. Όπως οι Καλαρυτιώτες,έτσι και αυτοί είναι υπερήφανοι για τον εξαιρετικό αέρα και το νερό της πόλης τους, που κάποιες φορές κάνουν μέχρι και τρεις ώρες δρόμο προκειμένου να προμηθευτούν το πιο εκλεκτό. Η λίμνη της Καστοριάς τους προμηθεύει με ψάρια προς 25 με 30 παράδες την οκά- προτιμότερα από τα ψάρια της θάλασσας που πουλιούνται στη Θεσσαλονίκη προς 45. Από την άλλη, το ψύχος είναι τόσο δριμύ το χειμώνα, ώστε οι κάτοικοι ορισμένες φορές αποκλείονται στα σπίτια τους από το χιόνι για αρκετές ημέρες και αναγκάζονται να πίνουν λιωμένο χιόνι καθώς δεν είναι δυνατή η πρόσβαση στα πηγάδια και στις πηγές τους. Υπάρχει τώρα ένας μεγάλος παγετός και μας φάνηκε πολύ δύσκολο να σύρουμε τα φορτωμένα άλογά μας στους απότομους και ολισθηρούς δρόμους. Η θέα του Ολύμπου από εκεί είναι μαγευτική. Η πορεία περνάει από το Κοκκινοπλό που βρίσκεται σε γκρεμό, λίγο πάνω από την πεδιάδα. Η πόλη πληρώνει 200 βαλάντια σε συνεισφορές. Ο οικοδεσπότης μου, ένας από τους προύχοντες, έχει ήδη καταβάλλει 800 γρόσια αυτό το χρόνο και περιμένει να του ζητήσουν περισσότερα. Έξω από την πόλη βρίσκεται το μνημείο ενός Αλβανού οπλαρχηγού, που σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των κλεφτών του Ολύμπου πριν τριάντα χρόνια περίπου. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 335-336) 

Είναι τώρα εικοσιδύο χρόνια από τότε που ο Αλή Πασάς απέκτησε την κυριαρχία στο Λιβάδι. Η σημασία του για εκείνον πηγάζει κυρίως από την εγγύτητά του στο πέρασμα που οδηγεί από την Ελασσόνα ή τα Σέρβια στις παραθαλάσσιες πεδιάδες της Μακεδονίας και είναι η πιο άμεση πορεία προς τα όρια του Ολύμπου. Από αυτό το πέρασμα μιάμιση ώρα μετά το Λιβάδι, βρίσκεται το χωριό του Αγίου Δημητρίου και μια ώρα και ένα τέταρτο πιο μακριά, ακριβώς πάνω στον Ζυγό, βρίσκονται τα χαλάσματα του χωριού Πέτρα, ως ένα όνομα που καταγράφεται στην αρχαία ιστορία και είναι πολύ χρήσιμο για να κατανοήσουμε τη γεωγραφία αυτού του χώρου της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 337) 

Η Πέτρα βρίσκεται σε έναν μεγάλο απομονωμένο βράχο, αποσχισμένο με φυσικό τρόπο και χωρισμένο από το γειτονικό βουνό. Ο δρόμος περνάει μέσα από το άνοιγμα και μετά κατεβαίνει στην πεδιάδα της Κατερίνης, η οποία χωρίς αμφιβολία αποτελεί τμήμα της αρχαίας Πιερίας της Μακεδονίας. Ο Λίβιος παρουσιάζει την Πέτρα ως πόλη της Πιερίας στο σύνορο αυτής της επαρχίας στο πέρασμα που οδηγεί στην παραθαλάσσια πεδιάδα από την Περραιβία. Η απόσταση από το Λιβάδι στην Κατερίνη και τον Άγιο Δημήτριο υπολογίζεται σε δέκα ώρες. Υπάρχει και άλλος δρόμος που οδηγεί πάνω από την ίδια κορυφογραμμή, από τα Σέρβια, μέσω Βελβεντού, στην Κατερίνη. Όμως δεν είναι τόσο εύκολο όσο από το πέρασμα της Πέτρας. Και θα αποτελούσε οδό επικοινωνίας, αν υπήρχε στην αρχαιότητα, όχι από την Θεσσαλία στη Μακεδονία αλλά από την Ελιμεία της Άνω Μακεδονίας στην Πιερία της Κάτω Μακεδονίας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 337) 

Ήδη έχω παρατηρήσει ότι τα βουνά που υψώνονται από τη δεξιά όχθη του Βιστρίτζα και εκτείνονται από την κοιλάδα των Γρεβενών σε αυτή της Βέροιας, ήταν τα αρχαία Καμβούνια, που αναφέρονται από τον Λίβιο, από τον οποίον δηλώνεται επιπλέον, ότι το πέρασμα των Σερβίων είναι το πέρασμα σε αυτά τα βουνά, που επίσης λέγεται Βωλουστάνα (Βώλου στενά) . Η ασφάλεια του περάσματος αυτού ήταν τόσο σημαντική για τον Περσέα, στην προσέγγιση του ύπατου Μάρκου Φίλιππου, στο τρίτο έτος του τελευταίου μακεδονικού πολέμου, που το κατέλαβε με 10.000 άνδρες. Ήταν πιθανώς το ίδιο πέρασμα μέσω του οποίου ο Περσέας εισέβαλε στην Θεσσαλία στο πρώτο έτος του πολέμου. Από αυτό το πέρασμα ο ύπατος Οστίλιος εισέβαλε στη Μακεδονία το επόμενο έτος και ήδη αποτελούσε έναν από τους δρόμους προς τη Μακεδονία σχεδιασμένος από τον Μάρκο όταν στρατοπέδευσε ανάμεσα στην Άζωρο και στην Δολίχη , πριν αποφασίσει να οδηγήσει το στράτευμα του κατά μήκους του Ολύμπου μέσω της Λαπάθου. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 338) 

Τα Σκόπια βρίσκονταν σπάνια υπό τον πλήρη έλεγχο της Κωνσταντινούπολης. Κατά τη βασιλεία του Μιχαήλ Παλαιολόγου η πόλη αποσπάστηκε από τον αυτοκράτορα από τους Σέρβους και έγινε η κατοικία του Κράλη. Εδώ ο Νικηφόρος Γρηγοράς έσυρε σε δίκη τον άρχοντα των Τριβαλλών, του οποίου ο διάδοχος το 1342 πρόσφερε προστασία και φιλοξενία στον Ιωάννη Καντακουζηνό όταν αποσύρθηκε πριν τον Απόκαυκο. Με τη συνθήκη που ακολούθησε ανάμεσα στον Καντακουζηνό και στο βασιλιά της Σερβίας, ο τελευταίος απόκτησε μια προσωρινή εξουσία σε ένα μεγάλο τμήμα της Μακεδονίας, ενώ οι Ρωμαίοι, όπως αυτοαποκαλούνταν, του έδωσαν τη Ζίχνη, τις Φερρές , το Μελένικο, τη Στρούμιτσα και την Καστοριά και κράτησαν τα Σέρβια, τη Βέρροια, την Έδεσσα, το Γυναικόκαστρο, τη Μυγδονία και τις πόλεις στο Στρυμόνα, καθώς και την περιφέρεια των Σερρών και τα όρη του Ταντεσσάνου. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις ιστορίες της Άννας της Κομνηνής ,του Γρηγορά και του Καντακουζηνού εμφανίζονται αρκετά άλλα ονόματα όπως: α) στα ιλλυρικά σύνορα η Δίβρη, η Βελεσσός, το Πρίλεπο, η Μοράβα και η Πρίστηνος, που περιγράφει ο Καντακουζηνός ως πόλη χωρίς τείχη,β) στη Θεσσαλία τα Σέρβια, το Καστρίον,το Λυκοστόμιον και ο Πλαταμώνας,γ) στα ανατολικά η Ρεντίνα και η Δράμα, επίσης η Ζίχνη και το Μελένικο, η Έδεσσα και η Βέρροια, ο Όστροβος και δ) νότια τα Σταρίδολα μαζί με κάποιες άλλες περιοχές που χρειάζονται περαιτέρω έρευνα. Ο Σωσκός εμφανίζεται στην Άννα Κομνηνή ανάμεσα στη λίμνη του Οστρόβου και τα Σέρβια. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 478-479)

Προς το τέλος των Πορτών υπάρχουν ίχνη οχύρωσης προφανώς της ίδιας χρονολογίας με το κάστρο και κάποτε κύριο στοιχείο του ίδιου συστήματος άμυνας.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σσ. 332-333) 

Συγκρίνοντας τις περιγραφές τις οποίες μας άφησε ο ιστορικός από αυτές τις συναλλαγές δεν μας απομένει αμφιβολία ότι οι κοιλάδες ανάμεσα στα Καμβούνια όρη και στον Όλυμπο που συνορεύει στα βόρεια με την Ελίμεια και την Πιερία και που εκτείνονται από τις Πόρτες και το βουνό στο Λιβάδι στα νότια λίγα μίλια από την Ελασσόνα, αποτελούσαν το τμήμα της Περραιβίας που λέγεται Τριπολίτις. Και μοιάζει εξίσου προφανές από άλλες δύο περιπτώσεις, μια από τις οποίες στον πρώτο Μακεδονικό Πόλεμο, η άλλη στην εκστρατεία του Αντίοχου 9 χρόνια μετά, όπου η Περραιβία που περιελάμβανε την πόλη των Περραιβών, την Κυρετία και άλλες πόλεις, στα νότια της Τριπολίτιδας, που περιέχονται στην Πελασγιώτιδα και στη Λάρισα, περιλαμβάνει τις κοιλάδες της Ελασσόνας και του Δεμινίκου.(Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 339)

Ο Φρανσουά Πουκεβίλ (1770-1838)

 Ο Ακροπολίτης αναφέρει ότι για να μεταβεί στο Ελβασάν άφησε πίσω του τα Σέρβια, την Καστοριά και την Αχρίδα, κατευθυνόμενος από ανατολικά προς δυτικά. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ. 6) 

 Ένα μίλι πιο κάτω από το χωριό Καλλιανή, περνάμε στην απέναντι όχθη του Αλιάκμονα ή Ιντζέ-Καρασού και έπειτα ανηφορίζουμε μέχρι τα Σέρβια, μια επισκοπή υπαγόμενη στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Η απόσταση από την Κοζάνη ως τα Σέρβια είναι τέσσερις ώρες πεζοπορίας, ώσπου να επιβιβαστούμε στο πέραμα, που θα μας μεταφέρει στην αντικρινή όχθη του Αλιάκμονα, και από κει, αφού ανηφορίσουμε επί ένα τέταρτο της ώρας, φτάνουμε σε αυτή την πόλη. Πρόκειται για την αρχαία επικράτεια των Βοττιαίων, που αποτελούσε ένα τμήμα της Πιερίας, αφού είναι πολύ πιθανόν οι Βυζαντινοί να έσφαλαν δίνοντας αυτό το ιστορικό όνομα στα βουνά γύρω από την Οχρίδα. Η επισκοπή αυτής της πόλης έχει στη δικαιοδοσία της τριανταέξι κωμοπόλεις ή χωριά, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται και η Κοζάνη. Κατηφορίζοντας μιαν απόσταση μιάμισης λεύγας από τα Σέρβια φτάνουμε στα στενά του Σαραντάπορου. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.85)

 Τα Σέρβια μπορούν να θεωρηθούν τα φυσικά όρια μεταξύ Μακεδονίας και Θεσσαλίας, και όχι τόσο το ρεύμα του Αλιάκμονα, που οι αρχαίοι είχαν υιοθετήσει σαν διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο επαρχίες. Κατηφορίζοντας μιαν απόσταση μιάμισης λεύγας από τα Σέρβια φτάνουμε στα στενά του Σαραντάπορου. (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.91)