Ετυµολογία του ονόµατος
της Χρυσάνθης Καραγιαννίδου, Φιλολόγου
Στο πρώτο κεφάλαιο λοιπόν αυτού του βιβλίου του ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος λέει γι’ αυτές τις ποικίλες γνώμες: «Ταύτας είμεθα υποχρεωμένοι ν’ αναφέρωμεν δι’ ολίγων, χωρίς να διατυπώσωμεν, ως προς την καταγωγήν τουλάχιστον του ονόματος, ιδίαν άποψιν, διότι τα μέχρι τούδε γνωστά στοιχεία δεν επιτρέπουν καμίαν έστω και κάπως πιθανήν εξήγησιν». Και παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο: «Όλαι λοιπόν αι από της εποχής του Πορφυρογεννήτου μέχρι σήμερον γενόμεναι προσπάθειαι προς εξεύρεσιν της αρχής του ονόματος Σέρβια εις ουδέν ικανοποιητικόν οπωσδήποτε συμπέρασμα κατέληξαν. Αι δοθείσαι ερμηνείαι αυταί περιέχουν ίσως περισσότερον ή ολιγότερον αληθοφανή στοιχεία, αλλά πρόκειται μόνον περί εικασιών μη βασιζομένων επί ουδενός θετικού δεδομένου.» Για το λόγο αυτό, βλέποντας την τόσο υπεύθυνη θέση ειδικού επιστήμονα, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα Σέρβια, μας έκαμε εντύπωση η ευκολία με την οποία κάποιοι, με όση καλή προαίρεση και αν έχουν, πιστεύουν ότι επικαλούμενοι τη μαρτυρία του Πορφυρογεννήτου καταλήγουν σε ένα ασφαλές συμπέρασμα.
Πρώτος ιστορικός, λοιπόν, που έγραψε για την ονομασία των Σερβίων είναι ο Κων. Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος. Κατ’ αυτόν Σέρβλοι,...
λαός της Αυστρίας κοντά στα Καρπάθια (ο ένας εκ των δύο διαδόχων του κράτους) ζήτησαν από τον Ηράκλειο (610-641) τόπο να κατοικήσουν. Λέγεται ότι ο Ηράκλειος τους παρεχώρησε θέμα της Θεσσαλονίκης, που από τότε ονομαζόταν Σέρβλια. «ά έκτοτε την τοιαύτην προσηγορίαν προσήλειφε», λέγει ο Πορφυρογέννητος, και αυτό δίνει τη δυνατότητα να υποθέσουμε ότι προηγουμένως είχε η πόλη άλλο όνομα και κατοικούνταν. Το ότι τα Σέρβλια έγιναν Σέρβια δεν είναι απίθανο, έφ΄όσον και οι Σέρβλοι έγιναν Σέρβοι. Αυτά λέγει ο Πορφυρογέννητος ο οποίος εξιστορεί γεγονότα τριακόσια χρόνια πριν από τη γέννησή του καθ’ όσον ζει το 905-959, ο δε Ηράκλειος βασιλεύει από το 610-641.
Την εκδοχή αυτή δέχεται και ο Θωμάς Παπαθανασίου στο βιβλίο του «Το Μεσαιωνικόν Φρούριον των Σερβίων», 1939, σελ.9-10, όπου εξ άλλου σημειώνει: «Και οι εν Σερβίοις όμως εγκατασταθέντες μετ’ ου πολύν χρόνον ανεχώρησαν εκείθεν, μόνον σημείον της εκεί ποτε εμφανίσεώς των αφέντες το όνομα της πόλεως, ήτις κατωκήθη υπό Μακεδόνων». Την ίδια πληροφορία δίνει και ο Πορφυρογέννητος: «Μετά από ολίγον χρόνο αποφάσισαν οι ίδιοι οι Σέρβοι να γυρίσουν στην πατρίδα τους και ο Βασιλιάς τους έστειλε πίσω.» Πολύ σημαντικό στοιχείο για μερικούς που θέλουν να χρησιμοποιήσουν το όνομα για να αποδώσουν και την καταγωγή των κατοίκων… Οι κάτοικοι ήσαν και είναι γνήσιοι Έλληνες Μακεδόνες από αρχαιοτάτων χρόνων έως και σήμερον όπως αποδεικνύει η Ιστορία της περιοχής .Εξ άλλου στο ίδιο έργο ό ίδιος συγγραφέας, ο Θ. Παπαθανασίου, στο κεφάλαιο «Αρχαίαι πόλεις της Ελιμείας», όπου Ελίμεια ονομάζεται η περιοχή που περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο τον σημερινό νομό της Κοζάνης, παραθέτει ως διασωθέντα ονόματα αρχαίων πόλεων της Ελιμείας, την Έλιμα, την Αιανή, την Εράτυρα, τα Σέρβια!!! Στο τέλος του κεφαλαίου σημειώνει «Τα Σέρβια, φρούριον ανεγερθέν κατά τον ΣΤ΄μ.Χ. αι. και ακμάσαν καθ’ όλον τον Μεσαίωνα, εν ή θέσει ευρίσκονται τα ερείπια αυτού, …» Και αλλού στο ίδιο έργο (σελ. 23) που μιλάει για τις βαρβαρικές επιδρομές σημειώνει ότι «δεν αφορούν τα κατά τον έκτο αιώνα ανεγερθέντα Σέρβια». Πώς, λοιπόν, να δεχθούμε ότι τα Σέρβια κατοικήθηκαν και ονομάσθηκαν από τους Σέρβους επί Ηρακλείου, όταν ο Ηράκλειος ζει στον 7ο αι.; Δεν υπάρχει αντίφαση μέσα στο ίδιο έργο;
Για την εγκυρότητα της πληροφορίας του Πορφυρογεννήτου αξίζει να αναφέρουμε μία παρατήρηση του αείμνηστου Καθηγητού του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης Στίλπωνος Κυριακίδου στα «Θεσσαλονίκια Μελετήματά του», που τον χαρακτηρίζει «ως δυστυχώς διαρκώς αρχαιολογούντα και ουδεμίαν συστηματικήν πληροφορίαν δίδοντα».
Ανάλογη και η κρίση του Μηνά Μαλούτα «Εις ό,τι αφορά δε ειδικώς την ετυμολογίαν του ονόματος των Σερβίων θα έρχωνται πάντοτε εις αντίθεσιν της απόψεώς μας, τα υπό του Κων/νου Πορφυρογεννήτου αναγραφέντα, ότι το όνομα των Σερβίων προήλθεν από την πρόσκαιρον εγκατάστασιν εκεί Σέρβων κατά τον 7ον αι. (Άλλωστε) και ο Πορφυρογέννητος δεν έγραφε ούτε αρχαιολογίαν ούτε σύγχρονόν του Ιστορίαν, αλλ’ ιστορίαν εξ αναμνήσεων προ 300 ετών …και κατά συνέπειαν δεν ήτο αδύνατον να υπέπιπτεν ούτος εις πλάνην.»
Κατά τον Ξυγγόπουλο «η ερμηνεία του ονόματος Σέρβια από τους εκεί δήθεν εγκατασταθέντας υπό του Ηρακλείου Σέρβους είναι πιθανότατα δημιούργημα του Πορφυρογεννήτου και των συνεργατών του. ¨Ότι πάντως πρόκειται περί μεταγενεστέρου δημιουργήματος πιστοποιεί το γεγονός ότι το εθνικό όνομα Σέρβοι εγκαινιάζεται μόλις τον 9ο αιώνα.» (όπως σημειώνει και ο Κ. Άμαντος στην Ιστορία του.)
Ο Άμαντος στην Ιστορία του (Α΄τόμος της Βυζαντινής Ιστορίας σελ. 288-89) παραδέχεται ότι ο Ηράκλειος παραχώρησε τα Σέρβια στους Σλάβους, όταν αναγκάσθηκε να συνάψει συμφωνίες μαζί τους κατά τον περσικό πόλεμο. Και συνεχίζει «Υπάρχει όμως μία μεγάλη δυσκολία. Το όνομα Σέρβος απαντά μόλις τον ένατο αιώνα και δεν βλέπομεν πώς τα Σέρβια δεικνύει τάχα ότι το Σέρβοι ήτο γνωστόν από του Ηρακλείου (7ος αι.), αφού και αυτό αναφέρεται από τον Πορφυρογέννητον, (ο οποίος, ας επαναλάβομε, ζει στον 10 αι. οπότε ήδη είχε λάβει ο συγκεκριμένος λαός το όνομα.) Έπειτα δυσκολίαν παρέχει ο πληθυντικός τύπος Σέρβια, ο οποίος δεν δύναται ευκόλως να συσχετισθεί με τους Σέρβους. Το όνομα Σέρβια μάλλον προς κύριον όνομα Σέρβιος δύναται να συσχετισθεί.». Και στη σελ 470 στο κεφάλαιο Σημειώσεις και Προσθήκαι γράφει: «Σέρβια. Ισχυρίσθημεν ότι το όνομα Σέρβια γλωσσικώς δεν δύναται να σχετισθεί με τους Σέρβους.»
Για το ότι η περιοχή κατοικούνταν από την αρχαιότητα και δεν πρωτοκτίσθηκε τον 7ο αι., το αποδεικνύουν τα αδιάψευστα μνημεία που έχει πλούσια να επιδείξει . Δεν είναι του παρόντος να ασχοληθούμε με τις πολλές και πλούσιες μαρτυρίες του Hammond στο τρίτομο έργο του Ιστορία της Μακεδονίας, όπου αναφέρεται στα πολλά ευρήματα της περιοχής από τη Νεολιθική εποχή, στον πολιτισμό που φέρει το όνομα Servia I, II, κλπ. ή άλλων εξ ίσου αξιόλογων Ιστορικών. Κατά τον Μηνά Μαλούτα «όταν το 1929 σκάπτονταν τα θεμέλια του Α΄ Δημοτικού Σχολείου, ανευρέθησαν 4-5 προχριστιανικοί τάφοι με διάφορα κτερίσματα, δυστυχώς μη διαφυλαχθέντα. Αλλά και δύο επιγραφές στην ελληνική, μακεδονικής εποχής, που φυλάσσονταν εκεί, κατεστράφησαν κατά την πυρπόλησιν της πόλεως το 1943.» Κατά τον Ξυγγόπουλο υπήρχε από την αρχαιότητα ίσως μεμονωμένο οχυρό, αλλά όχι οχυρωμένη πόλη. Με το χρόνο το οχυρό αυτό έλαβε τη μορφή οχυρωμένης πόλης, όπου εγκαταστάθηκαν κυρίως οι αγρότες και οι ποιμένες που κατοικούσαν στη γύρω περιοχή. Και φυσικά για να προφυλάσσονται από τις από βορρά επιδρομές και κυρίως τις σλαβικές. Οι «Βαρβαρικές επιδρομές», όπως έτσι είναι γνωστές στην Ιστορία, συμβαίνουν από την εποχή προ του Ιουστινιανού και μετά. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν η μεταβολή των Σερβίων από απλού φρουρίου σε οχυρωμένη πόλη να έγινε σ’ εκείνη την εποχή, δηλαδή τον 5ο και κυρίως τον 6ο αιώνα, για την προστασία των κατοίκων. Όπως παρατηρεί ο Ξυγγόπουλος, η σύμπηξη της πόλης έγινε όχι για την εγκατάσταση των Σέρβων, όπως θέλει ο Πορφυρογέννητος, αλλά για την προστασία των ελληνικών πληθυσμών από τις επιδρομές των Βαρβάρων και θεωρεί πολύ πιθανό την αλλοίωση της παράδοσης να την προκάλεσε ο Πορφυρογέννητος, για να διακαιολογήσει το όνομα της πόλης από τους Σέρβους. Άλλωστε και από το ίδιο το έργο του Πορφυρογεννήτου συνάγεται ότι η περιοχή, τόσο σημαντική από γεωγραφική και στρατηγική άποψη, κατοικούνταν και μάλιστα από αρχαιοτάτων χρόνων. Αφού όμως κατοικούνταν και υπήρχε πόλη, δεν είχε όνομα; Ανώνυμη ήταν αυτή η πόλη; Ποιο ήταν το όνομά της, γιατί δε μας το αναφέρει, αν ήταν άλλο προηγουμένως και τη μετονόμασαν έτσι οι Σέρβοι;
Ότι η σύμπηξη της πόλης των Σερβίων έγινε πολύ πριν τον 9ο αιώνα μαρτυρείται και από την Εκκλησιαστική Ιστορία, διότι αναφέρεται η επισκοπή Σερβίων που υπάγεται στη Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Λέοντος του Σοφού. (886-912). Αναφέρεται όμως από τον Παπαθανασίου και έναν αιώνα πριν, τον 8ο, που μαζί με τις Επισκοπές Κίτρους, Βεροίας, Δρογουβητίας και Κασσανδρείας υπάγονταν στο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Και το σημαντικότερο ίσως ότι ο Επίσκοπος Σερβίων ήταν πρωτόθρονος και αντικαθιστούσε το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, όταν απουσίαζε. Δεν απαιτείται δε λίγος χρόνος για να μπορέσει μία πόλη να καταστεί τόσο αξιόλογη και να γίνει έδρα Επισκοπής, δεύτερη μετά τη Θεσσαλονίκη.
Την εκδοχή αυτή παραδέχεται και ο ιστορικός Μαργαρίτης Δήμιτσας στον Α΄τόμο των Μακεδονικών στο Γ΄Μέρος της Μελέτης του «Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις», ότι η πόλη υπήρχε και παραχωρήθηκε για κατασκήνωση των περαστικών ξένων και όχι ότι κτίσθηκε από αυτούς.
Ο Κλεάνθης Νικολαΐδης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, στο σύγγραμμά του «Ιστορία του Ελληνισμού με κέντρον και βάσιν την Μακεδονίαν» κατηγορεί τους Βυζαντινούς ότι «έφθαναν μέχρι του σημείου να χαρίζουν και ονόματα σλαβικά εις ωραίας Ελληνικάς πόλεις, μόνον και μόνον δια να τους προσηλυτίζουν». Και φέρνει ως παράδειγμα τη φιλοξενία των Σέρβων στα Σέρβια. (άρα η πόλη προϋπήρχε και ήταν ωραία. Δεν την έκτισαν οι Σέρβοι. Φιλοξενήθηκαν για ένα μικρό διάστημα και σύντομα έφυγαν)
Ο λόγιος Κοζανίτης Χαρίσης Μεγδάνης, αρχές του 19ου αι., αρνείται όλα τα παραπάνω για την ονομασία των Σερβίων από τους Σέρβους, γιατί, λέει, Σέρβοι δεν έφθασαν στην πόλη αυτή ποτέ και οι ομογενείς τους Βούλγαροι αν και έφθασαν, δεν εγκαταστάθηκαν εκεί. Και άλλωστε θα έδιναν δικό τους όνομα. Έτσι συμπεραίνει ότι το όνομα το έδωσαν οι Ρωμαίοι στη Ρωμαϊκή εποχή. Και παράγεται από το λατινικό ρήμα servo= παρατηρώ και φυλάττω, γι΄αυτό και ο πληθυντικός, δηλ. Τα παρατηρητήρια και Φυλακτήρια. Καθ’ όσον και η πόλη ήταν κτισμένη σε υψηλή τοποθεσία, ως σκοπιά και παρατηρήτρια σε όλη τη μεγάλη πεδιάδα, αλλά και συμπεριείχε και άλλη μία φύλαξη ενός στενού περάσματος, τα στενά Πόρτες. «Το όνομα Σέρβια δεν εδόθη εις αυτήν την πόλιν από τους Σέρβους, επειδή αυτοί δεν έφθασαν έως αυτού ποτέ… ή αν εδίδετο από Σέρβους έπρεπε να λέγηται Σερβία (η) και όχι Σέρβια (τα). ΄Οθεν και είναι ευσυμπέραντον ότι να εδόθη εις αυτό από τους Ρωμάνους… και παράγεται από το λατινικόν ρήμα σέρβο, το παρατηρώ και φυλάττω, διό και λέγεται πληθυντικώς τα Σέρβια, δηλαδή τα παρατηρητήρια και φυλακτήρια … προσέτι και η πόλις διά το να ήτον κτισμένη εις υψηλήν τοποθεσίαν, ήτον ως μία σκοπιά και παρατηρήτρια εις όλην την υπ’ αυτήν μακράν πεδιάδα.» Ας μας επιτραπεί να παρατηρήσουμε σχετικά ότι υπάρχει στη Λατινική γλώσσα παραγωγική κατάληξη –ium, στο θέμα του ρήματος, για να δηλωθεί ενέργεια ή κατάσταση. Άρα από το servo μπορεί να παραχθεί το servium που σημαίνει η φρούρηση ή το φρούριο.
Αλλά και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (125-161μ.Χ.),όπως σημειώνει ο δικηγόρος Ι. Αντωνιάδης σε μία μελέτη του για το Βελβεντό, αναφέρεται στα «Γεωγραφικά» του στα στενά Πόρτες και στην πόλη των Σερβίων. Έτσι θα καταρρίπτονταν όλες οι θεωρίες για την ονομασία της πόλεως από της εποχής του Ηρακλείου, καθ΄ όσον αυτή θα ήταν γνωστή από τον 2ο μ.Χ.αι. Οι πληροφορίες όμως του Αντωνιάδη προέρχονται από μεταγενέστερα σχόλια στο κείμενο του Πτολεμαίου και όχι από το ίδιο το κείμενο στο οποίο δεν ευρίσκεται η λέξη Σέρβια. Αντίθετα, όπως ανακάλυψε ο Μηνάς Μαλούτας και περιλαμβάνει στο βιβλίο του Τα Σέρβια, υπάρχει η λέξη «Φυλακαί», για πόλη στο σημείο όπου βρίσκονται τα Σέρβια, μνημονεύονται οι κάτοικοί της ως Φυλακήσιοι, και φαίνεται ότι η λέξη Σέρβια είναι η λατινική ερμηνεία της λέξης Φυλακαί. Πάντως και το Φυλακαί και το Σέρβια προήλθαν από το ότι η πόλη φύλαγε την περιοχή και λόγω της οχυρότητος της θέσεως και λόγω του φρουρίου της πόλης. Μακεδόνες προγενέστερα, Ρωμαίοι μεταγενέστερα, στον πληθυντικό και τα δύο ονόματα και οι γνώμες πολλών αρχαιολόγων συνηγορούν υπέρ αυτής της εκδοχής.
Και συνεχίζει ο Μηνάς Μαλούτας, ο εξαίρετος δάσκαλος και θερμός πατριώτης, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη μελέτη της Ιστορίας της γενέτειράς του στο παραπάνω βιβλίο του σελ. 21, «δύο άλλοι επιστήμονες και ο αυστριακός επιτελικός χάρτης τοποθετούν τας Φυλακάς εις την θέσιν του Κάστρου των Σερβίων.» Σε άρθρο του E. Oberhummer στην Pauly-Wissova, Real-encyclopadie σελ.980 αναφέρεται: Φυλακαί: Μεσογειακή πόλις της Μακεδονικής περιοχής των Πιερίων. Στο ίδιο άρθρο γίνεται αναφορά σε ένα αυστριακό γενικό χάρτη της Μέσης Ευρώπης φύλλο 40/40 Larisa, που αναφέρεται ως ο καλύτερος ως σήμερα χάρτης της περιοχής. Εκεί σημειώνονται τα ερείπια των «Φυλακών» στα σημερινά Σέρβια.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος, 23-79 μ.Χ. αναφέρει τους κατοίκους των Φυλακών και τους ονομάζει Φυλακήσιους. Στη Βέροια βρέθηκε επιγραφή «Παρμενίων Γλαυκία Φυλακήσιος, νικητής εν Δολίχω», δηλ. ο Παρμενίων, γιος του Γλαυκία από τις Φυλακές…
Στον 2ο αι. μ.Χ. ο Έλληνας γεωγράφος Κλαύδιος Πτολεμαίος (108-162μ.Χ.) στο βιβλίο του «Γεωγραφική Υφήγησις» αναγράφει στη Γεωγραφία του τις Φυλακές, με γεωγραφικά μήκη και πλάτη, που οι ειδικοί αρχαιολόγοι τις τοποθετούν στο λόφο των Μεσαιωνικων Σερβίων.
Αλλά και στην Τρίτη πορεία του Αποστόλου Παύλου από τη Βέροια στην Αθήνα, όπως μας τη διασώζει ο Κων. Παπαρρηγόπουλος στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, αναφέρονται οι Φυλακές στη θέση που είναι τα σημερινά Σέρβια. Όσο για την αιτιολόγηση της ονομασίας αυτής, αυτό είναι πολύ εύκολο, καθόσον η πόλη φύλαγε τον τόπο με τα οχυρά της.
Το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ήλιος» στον τόμο Ελλάς στους χάρτες της Αρχαίας Μακεδονίας σημειώνει τις Φυλακές σε θέση που συμπίπτει με τα σημερινά Σέρβια. Αλλά και η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία του Δρανδάκη στον τόμο Ελλάς σε χάρτη της Αρχαίας Ελλάδος αναφέρει την πόλη Φυλακαί στο σημείο ακριβώς όπου είναι τα Σέρβια.
Από τον 3ο αι. δεν έχομε κάτι σχετικό έως τον 7ο αι που απαντά η πόλη με το όνομα Σέρβια. Και συμπεραίνει ο Μηνάς Μαλούτας: «Λοιπόν, τι φυσικότερον, οι μετά τους Μακεδόνας νέοι κύριοι του τόπου (δηλ. οι Λατίνοι) να μετονόμασαν τις Φυλακές στη γλώσσα των Servia (Φυλακτήρια)» Άλλωστε δεν είναι λίγα τα παραδείγματα πόλεων, που αλλάζοντας κύριο, μεταφράζουν ταυτόχρονα και το όνομά τους (Εξί-Σου: Ξυνό νερό, Καραγάτς: Μαυροδένδρι κλπ.)
Αν κάποιος δε θα ήθελε να παραδεχθεί ότι οι Φυλακές συμπίπτουν με τα Σέρβια, οφείλει να μας αποδείξει τι απέγινε τότε η πόλη με το όνομα «Φυλακαί». Και δεν πρόκειται για μια ασήμαντη αλλά για αξιόλογη πόλη της Μακεδονικής Επαρχίας.
Ο αείμνηστος δάσκαλος μας δίνει άλλη μια αξιόλογη πληροφορία: «Κατά το 1930, ο πολύ μελετημένος διδάσκαλος εκ Βελβενδού, Αντώνιος Παπαγεωργίου, έγραφεν εις το «Λεύκωμα Νομού Κοζάνης» ότι κατά την περίοδον της κατοχής του τόπου μας υπό των Ρωμαίων (2αι.π.Χ.-4αι.μ.Χ.) ούτοι άφησαν εις την περιοχήν μας πολλά τοπωνύμια εις την γλώσσαν των, όπως «Γρατσάνη» από το Γρατιανός, «Καισαρειά» από το Καίσαρ «Βελβενδό» από το «beneventum» που σημαίνει Καλόμοιρο ή Καλότυχο, «Σέρβια» από το Φυλακαί.
Θα αποφύγουμε να καταλήξουμε σε συμπέρασμα, γιατί κινδυνεύουμε να μειώσουμε τη νοημοσύνη του κάθε αναγνώστη και μελετητή.
Πιστεύουμε ότι είναι εύκολο ο καθένας να τοποθετηθεί και να καταλήξει κάπου, αν όχι με απόλυτη σιγουριά, τουλάχιστον με τις περισσότερες πιθανότητες, κρίνοντας και αξιολογώντας τις πληροφορίες και τα σχόλια των Ιστορικών και όσων άλλων ασχολήθηκαν με το θέμα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου