Σαράντα Πόρτες- ιστορικά τινά

 

 Σαράντα Πόρτες ονομάζεται η γνωστή εκκλησία του Κάστρου των Σερβίων σήμα κατατεθέν μεταξύ άλλων της περιοχής.

Είναι ο Καθεδρικός-Επισκοπικός ναός της Επισκοπής Σερβίων κατά την  Βυζαντινή εποχή και κατά τους δύο και ήμισυ πρώτους αιώνες  της Οθωμανικής κατοχής.

 Καθεδρικοί ονομάζονται οι ναοί οι οποίοι είναι η έδρα του εκάστοτε Επισκόπου-Μητροπολίτου - Δεσπότου.

 

Ήταν  τρίκλιτη Βασιλική, ισόγεια , λιθόκτιστη , κεραμοσκεπής επάνω σε βράχο. Σήμερα μοιάζει να είναι ερειπωμένη  , ασκεπής με  θαμπές χαραγμένες και δυσδιάκριτες αγιογραφίες  παρόλο που στους τοίχους έγινε κάποια συντήρηση πριν από κάποιες δεκαετίας.

 Το άλλο ονόματα με τα οποία είναι γνωστή είναι Βασιλική των Κατηχουμένων ή απλά Βασιλική.

 

Το συνοδευτικό "των Κατηχουμένων" ο Α.Ξυγγόπουλος το θεωρεί προσθήκη των λογίων καθώς όπως αναφέρει κατά τον 11αι της κατασκευής της δεν υπήρχαν κατηχούμενοι δηλαδή ενήλικοι πιστοί προς βάφτιση. Βέβαια και αυτό ελέγχεται καθώς βαρβαρικές επιδρομές υπήρχαν πάντοτε στο Βυζάντιο και πολλοί νέοι λαοί εγκαθίσταντο και βαπτίζονταν.

 Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε πως προήλθαν το όνομα Σαράντα Πόρτες και σε ποιόν είναι αφιερωμένη η εκκλησία και να παρουσιάσουμε  κάποια άλλα ιστορικά στοιχεί Δεν κάνουμε έρευνα γι’αυτό και δεν διεκδικούμε πρωτοτυπία ούτε ζητάμε να υιοθετηθούν οι απόψεις μας.

  Τα ανοίγματα του ναού  είναι κοντά στον αριθμό σαράντα  αλλά μπορεί να ήταν ακριβώς σαράντα στην ολοκληρωένη της  μορφή. Η  λέξη όμως πόρτες ως λατινική στην αρχική της έννοια σημαίνει την πύλη του κάστρου.  Στην ελληνική η αντίστοιχη λέξη είναι  πύλη. Φαίνεται ότι στα Σέρβια ανά τους αιώνες παρέμεινε η λατινική λέξη πόρτα(όπως και το όνομα Σέρβια είναι λατινικής προέλευσης) για την πύλη ή τις πύλες. Πόρτες ονομάζεται η τοποθεσία  κοντά στο οικισμό Προσηλίου.

 

 Η λέξη πόρτα χρησιμοποιείται και σήμερα για τα ανοίγματα, εσωερικά και εξωτερικά των σπιτιών. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη είναι θύρα.

  Διαβάζοντας τις οθωμανικές πηγές στα φορολογικά κατάστιχα στο βιβλίο των κ. Κ.Καμπoυρίδη και  Γ.Σαλακίδη για τα Σέρβια κατά τον 16ο αιώνα και στο σημείο που αναφέρει τις συνοικίες γίνεται μια αναφορά σε συνοικία με το όνομα Portopapas-Piskopi. (Στις σημειώσεις του ίδιου βιβλίου όμως αναφέρεται ως Protopapas-Piskopi).

 Οι συνοικίες στα κατάστιχα στην αρχή του 16ου αιώνα αναφέρονταν μόνο με το όνομα του παπά της συνοικίας. Μετέπειτα προς το τέλος του αιώνα  γίνεται αναφορά μαζί με το όνομα και στο όνομα του εκάστοτε ναού.  Η συνοικία αυτή προφανώς Πορτόπαπάς -Επισκοπή θα είναι αυτή που έχει ναό τις Σαράντα Πόρτες.

 Ο Τούρκος περιηγητής Ε.Τζεπεμπή  κατά την άνοιξη του 1661 περνώντας από τα Σέρβια ανάφερε ότι στο Κάστρο στη δυτική πλευρά υπάρχει μια κατεστραμένη πύλη. Η πύλη αυτή  θα εξυπηρετούσε την είσοδο από το νότο καθώς δυτικά βρίσκεται το φαράγγι και βόρεια το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων. 

 Το ίδιο περιγράφει ο Γάλλος περιηγητής Εμίλ Ισαμπερ (1863) ότι ο δρόμος από το Σαραντάπορο ( η οδός του στενού) για Μακεδονία περνάει μέσα από τον περίβολο της καστροπολιτείας. Γράφει: έβγαινε ο δρόμος από μια πλατεία πύλη της οποίας έμειναν μόνο οι παραστάτες.  Γι’αυτό έμεινε το στενό με το όνομα Πόρτες. 

 

Επειδή η Βασιλική βρίσκεται στη δυτική πλευρά του Κάστρου και επειδή αναφέρεται ως πορτοπαπάς , η συνοικία θα βρίσκεται κοντά στην πύλη-πόρτα  που οδηγεί προς  νότο και  μπορούμε  να φανταστούμε ότι αν υπήρχε ιερέας( Επίσκοπος δεν υπάρχει) που να υπηρετεί  τον ναό δίπλα στον επίσκοπο και  λεγόταν παπα-Σαράντης ( στους Αγίους Σαράντα)  η συνοικία στον προφορικό λόγο θα μπορούσε να ονομαστεί πόρτο- Σαράντης, για ένα διάστημα με παραφθορά και αλλαγή να ονομαζόταν η συνοικία Σαράντα πόρτες.

 Το όνομα Σαράντα Πόρτες που επικράτησε  δεν θα αναφέρονταν  στον ναό αλλά αποτελούσε συνοικία η οποία με το χρόνο καταργήθηκε και έμεινε μόνο ο ναός να φέρει το όνομα.

  Επίσης μπορούμε να σκεφτούμε ότι  ίσως ο ναός αυτός ή παρεκλήσι ή ξεχωριστό ναός δίπλα στην πύλη να  ήταν αφιερωμένος στους  άγιους Σαράντα Μάρτυρες.(για κάποιο χρονικό διάστημα;).Και στη πόλη της Κοζάνη σήμερα κοντά στον ναό του Αγίου Δημητρίου  βρίσκεται  ο ναός των Αγίων Σαράντα.

 Ο αριθμός σαράντα πάντα είχε θρησκευτικό κοινωνικό αλλά και μυστικιστικό χαρακτήρα με περιόδους νηστείας πχ σαρακοστή, η νηστεία του Ιησού στην έρημο ή η ταλαιπωρία των Εβραίων στην έρημο, κατακλυσμός   ή  η λεχώνα που πρέπει να σαραντίσει, τα σαράντα στα μνημόσυνα κλπ και δηλώνει ένα χρονικό διάστημα δυσκολίας και αποχής και προσαρμογής αλλά και ολοκλήρωσης κάτι σημαντικού. Προφανώς  όσοι έρχονταν από τα στενά του Σαρανταπόρου και από το νότο προς το βορά μόλις θα βλέπανε τα Σέρβια και περνούσαν από την εκκλησιά θα άναβαν ένα κερί θα κάνανε το προσκύνημα και θα  λέγανε ότι πέρασαν από σαράντα πόρτες δηλαδή πολλές δυσκολίες για να φτάσουν. Το ίδιο για την αντίστροφη πορεία. Αυτό το φανερώνουν και πολλοί ξένοι περιηγητές όταν περιγράφουν τη διάβαση τους από τα στενά  του Σαρανταπόρου για τη Θεσσαλία.

 

Σε σχέση με  τον άγιο στο οποίο μπορεί να  είναι αφιερωμένος ο ναός ο Α. Ξυγγόπουλος στο βιβλίο του Τα Μνημεία των Σερβίων  φανερώνει  μια επιγραφή(σήμερα δεν υφίσταται) κάτω από μια αγιογραφία ενός αγίου από το μεσαίο κλίτος με ελάχιστες λέξεις που μπορούσαν να αναγνωστούν. Η επιγραφή αυτή είναι δέηση του αρχιερέα Σερβίων Μιχαήλ στον άγιο Δημήτριο.

 

 Η ακριβής θέση είναι στο μεσαίο κλίτος στη νότια  πλευρά δίπλα στου τέμπλο. Κατά την περίοδο που αγιογραφείται για δεύτερη φορά ο ναός(12ος αι) οι άγιοι που είναι αφιερωμένοι οι ναοί τοποθετούνται σε αυτή τη θέση. Την ίδια θέση έχουν οι πάτρωνες στα εκκλησάκια των   αγίων Θεοδώρων και αγίων Αναργύρων στο ίδιο Κάστρο.

 

Αυτό φανερώνει ότι ο ναός την εποχή εκείνη 12ο αιώνας και μετά  ήταν ναό αφιερωμένος  στον άγιο Δημήτριο.

 

Βέβαια ο ίδιος ο Α. Ξυγγόπουλος αναφέρει ότι πίσω από την τοιχογραφία του Αγίου Δημητρίου στην Βασιλική υπάρχει παλαιότερη αγιογραφία με τρεις  αγίους και αφήνει λίγο ασαφές αυτό το ζήτημα λέγοντας ότι με την πάροδο του χρόνου πολλές εκκλησίες άλλαζαν πάτρωνες.  

Να αναφέρουμε και το εξής. Ο Χριστιανικός πληθυσμός των Σερβίων κατά τον 16ο αιώνα και μέχρι το 1613 αποτελούνταν από 840 οικογένειες ( ο μουσουλμανικός 230 οικίες) οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονταν μέσα στην καστροπολιτεία με 11 συνοικίες και κύριους ναούς, ανάμεσα τους και συνοικία Αγία Κυριακή (6 Μουσουλμανικές εκτός των τειχών, εντός του κάστρου υπήρχε μόνο  τουρκική φρουρά).

 Όπως αναφέραμε και πριν,  όταν πέρασε ο Οθωμανός περιηγητής Ε. Τζελεμπί από τα Σέρβια το 1661 αναφέρει ότι οι κατοικίες των Ρωμιών μέσα στο κάστρο ήταν 100. Αυτό δείχνει ότι σε πενήντα περίπου χρόνια οι “υπέροχοι αυτοί Ελληνες” όπως τους αναφέρει ο ίδιος, άρχισαν να κατεβαίνουν από το κάστρο στα ριζά, όπως  λένε, του λόφου ή να ξενιτεύονται. Προφανώς οι Οθωμανοί δεν θα τους άφηναν να κάνουν όσες εκκλησίες θέλουν. Φαίνεται ότι οι πρώτοι που κατέβηκαν στα ριζά του κάστρου και κάνανε νέα συνοικία με νέα εκκλησία ήταν οι κάτοικοι της συνοικίας της Αγίας Κυριακής.

 Αυτός ο ναός της Αγία Κυριακής έμελλε  να γίνει ο νέος επισκοπικός ναός της Επισκοπής Σερβίων και παραμένει ο Καθεδρικός   Ναός της Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης και Πολιούχος ναός της Πόλης.

 Η Βασιλική του Κάστρου  φαίνεται να παραμελείται πλέον και να αφήνεται στην τύχη του.

 Ήδη το 1806 ο Άγγλος περιηγητής Leak αναφέρει “ Η επισκοπική εκκλησία των Σερβίων ( η Βασιλική), η οποία βρίσκεται σε ένα ύψωμα που ξεκινάει από το χαμηλότερο τμήμα του βουνού πίσω από την πόλη, τώρα είναι κατεστραμμένη και η επισκοπή που βρίσκεται στην πόλη(η εκκλησία της Αγίας Κυριακής ) , δεν βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση, παρόλο που ακόμη είναι σε χρήση".

 Ο Εμίλ Ισαμπέρ το 1863 αναφέρει “Άπειρες  εκκλησίες στην κατηφόρα  από του φρούριο (ακρόπολη ) μέχρι την  Πόλη είναι ερείπια.” Μαζί και η Βασιλική.

 Η Βασιλική σήμερα ανήκει στην εκκλησία της Αγίας Κυριακής όπως και όλες οι εκκλησίες και εξωκλήσια του κάστρου.

  Στις 22 Αύγουστο του 2008 τελέστηκε   Θεία Λειτουργία στον Ναό μετά από αιώνες.