Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

1.    Εγκατάσταση των Τούρκων-Μουσουλμάνων στη Δυτ. Μακεδονία

Από το 1361, που ο σουλτάνος Μουράτ Α' κυριεύει την Ανδριανούπολη, συ­νεχείς είναι οι επιδρομές, οι λεηλασίες και οι κατακτήσεις των Τούρκων στη ΝΑ Ευρώπη. Ομάδες άτακτων ξεχύνονται στις Ελληνικές χώρες, προχωρώντας εμπρός από τον κύριο όγκο των τουρκικών στρατευμάτων, σπέρνουν τον πανικό και την ερήμωση '.

Στα 1385-87 κυριεύεται η Βέροια ^[1] και αμέσως μετά η Δυτ. Μακεδονία. Οι Έλληνες δυτικά του Βερμίου αφήνουν τα πεδινά και καταφεύγουν στα βουνά, σε πλαγιές και οροπέδια. Στη μικρή πεδιάδα της Σαρί Γκιόλ (κίτρινη λίμνη) και στα Καϊλιάρια (Πτολεμαίδα) της περιοχής Κοζάνης εγκαθίσταται στα 1390 ένα σώ­μα Γιουρούκων μουσουλμάνων και Κονιάρων, που ήρθαν μετά από εκστρατεία στην Τρανσυλβανία και ήταν μεταφορείς πυροβόλων, που όλοι έδιναν σώμα 15000 ανδρών ^[2] στο στρατό του σουλτάνου. Ο Παν. Λιούφης, που έγραψε την Ιστορία της Κοζάνης, αναφέρει ότι γύρω από την Κοζάνη τα εύφορα μέρη κατέ­λαβαν αμειβόμενοι στρατιώτες από την περιοχή Ικονίου της Μ. Ασίας, γι' αυτό ονομάζονται Ικονιάρηδες ή Κονιάροι^[3]. Τα ίδια περίπου γράφει και ο Μ. Καλιν- δέρης και προσθέτει ότι εκτός από την περιοχή της Σαρί Γκιόλ κατοίκησαν και στην περιοχή Τσαρτσαμπά (=παζάρι της Τετάρτης) νότια της Κοζάνης ^[4].

51

Κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή την ίδια εποχή (1393) οι Μουσουλμάνοι επεκτεί­νονται και στην περιοχή των Σερβίων. Γύρω στο 1700 μας πληροφορεί ότι υπήρ­χαν στα Σέρβια έξι μουσουλμανικές συνοικίες, οκτώ ελληνικές και μια Εβραϊκή

Η πόλη των Σερβίων έχει 1.800 σπίτια και έξι τζαμιά για το μουσουλμανικό πληθυσμό ^[5]. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι Έλληνες και οι Μωαμε­θανοί είναι λίγοι. Όσο για τους Εβραίους είναι η μόνη συνοικία στην περιοχή της Κοζάνης ^[6], ενώ στην ίδια την πόλη της Κοζάνης κατοικούν 12.000 χριστιανοί ορ­θόδοξοι μόνο.

2. Πολιτική του σουλτάνου Μεχμέτ Β' απέναντι στους Χριστιανούς υπόδουλους

Αμέσως μετά την άλωση ο Μεχμέτ Β' επιθυμεί να ρυθμίσει τη σχέσεις με το Πατριαρχείο και το ποίμνιο του και να καθησυχάσει τους ορθόδοξους χρι­στιανούς. Εξάλλου είναι γνωστό ότι και το Κοράνι υπαγόρευε ανεκτική στάση απέναντι στους χριστιανούς και Εβραίους, όταν αυτοί υποτάσσονται ειρηνικά. Αυτή η συμπεριφορά υπαγορεύεται και από τις διοικητικές ανάγκες της οθω­μανικής αυτοκρατορίας, και η οργάνωση της χριστιανικής Εκκλησίας θα τον βοηθούσε στην επιβολή και συλλογή των φόρων ^[7]. Έτσι προχωρεί στην παρα­χώρηση των «προνομίων» της Εκκλησίας για την ελεύθερη και απαραβίαστη χριστιανική λατρεία.

Η παραχώρηση των προνομίων είναι ένας πρόσθετος λόγος που οδηγεί τους χριστιανούς σε συσπείρωση γύρω από την Εκκλησία μέσω της οποίας ελπίζουν να περισώσουν τις ελπίδες τους για μια καλύτερη ζωή.

Όμως αυτά τα προνόμια είναι αδύνατο να λειτουργήσουν στην περιφέρεια της Αυτοκρατορίας, όπου επικρατεί ακαταστασία και αναρχία και οι τοπικοί άρχοντες προβαίνουν σε παντός είδους απαγορεύσεις, καταπιέσεις και προ­σβολές, προκειμένου να στερεώσουν την εξουσία και να συγκεντρώσουν πλού­τη, με τα οποία εξαγοράζουν τα αξιώματα. Έτσι στα πρώτα χρόνια της τουρ­κοκρατίας και το θρησκευτικό συναίσθημα καταπιέζεται και οι θρησκευτικές τε­λετές εμποδίζονται και τρομοκρατούνται οι χριστιανοί σ' ολόκληρη τη δυτική Μακεδονία, παράτα ειδικά προνόμια που ισχύουν κάθε φορά ^[8]. Αυτή η κατά­σταση αναγκάζει και τον Πατριάρχη Γενάδιο να πει «ούτε γαρ βασιλείαν έχο- μεν υν, ούτε Εκκλησίαν ελευθέραν, ούτε παρρησίαν» ^[9]. Με όλα αυτά εξαναγκά­ζονταν να βρουν διέξοδο σωτηρίας στον εξισλαμισμό και σε άλλες περιπτώσεις στα μαρτύρια, που καθαγιάζονται οι ψυχές με τη χορεία των Νεομαρτύρων της ορθόδοξης Εκκλησίας.

3. Συνθήκες διαβίωσης Χριστιανών και Μουσουλμάνων- Εξισλαμισμοϊ

Οι χριστιανοί που κατοικούσαν στα πεδινά και στις εύφορες περιοχές ανα­γκάζονται να μετακινηθούν προς τα ορεινά και έτσι κατοικήθηκαν η Γαλατινή, το Μπλάτσι, η Κλεισούρα, η Σέλιτσα κ.α.

Οι απόγονοι των Γιουρούκων μουσουλμάνων στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν πια ειρηνικοί ρωμαλέοι γεωργοί δημητριακών, ταπητουργοί και διέθεταν τα προϊόντα τους στις κωμοπόλεις της Δυτ. Μακεδονίας και στα Ιωάννινα. Οι Κο- νιάροι όμως της περιοχής των Καραγιαννίων έρεπαν προς τη ληστεία και τις αρ­παγές των Χριστιανών '². Οι μουσουλμάνοι της περιοχής επιβάλλονταν με τις άπληστες απαιτήσεις, που ικανοποιούνται από το φόβο των επιδρομών και των ληστειών, αφού διατηρούσαν συνεχή στρατό για τις εκστρατείες του Σουλτάνου.

Τα Σέρβια, που ήταν ένα ελληνικότατο κέντρο, σιγά-σιγά μετατρέπεται σε μουσουλμανικό. Το 1519 η πόλη των Σερβίων είχε μόνο 49 μουσουλμανικές οι-κογένειες και 646 μη μουσουλμανικές Ί Το ελληνικό χριστιανικό στοιχείο μειώ¬νεται σιγά-σιγά από τις καταπιέσεις και τη βαριά φορολογία, ιδιαίτερα στις αρχές και τα μέσα του 18ου αιώνα.

Ο Χαρίσιος Μεγδάνης γράφει ότι «στις αρχές του 18ου αιώνος οι Χριστια¬νοί ήσαν περισσότεροι των Τούρκων.

Η ακαταστασία τους εφυγάδευσεν και μετοίκησαν ένα μέρος εις την Κοζάνην και οι περισσότεροι εις την Ουγγαρίαν και την άλλην αυστριακήν επικράτειαν 1Υ Στα 1745 εξαιτίας αυτής της κατάστασης ο Μητροπολίτης Σερβίων αναγκάζεται να μεταφέρει την έδρα του στην πόλη της Κοζάνης.

Στις αρχές του 19ου ο Χ. Μεγδάνης μας πληροφορεί ότι τα Σέρβια ήταν μια τυπική Τουρκόπολη. Στα 1818-19 υπήρχαν 800 σπίτια και ο πληθυσμός της αποτελούνταν «από ως εν χριστιανούς Έλληνες και ως τρία Τούρκους15». Στα 1856 ο Γουναρόπουλος αναφέρει ότι η πόλη έχει 500 σπίτια από τα οποία 100 είναι χριστιανικά 16.

Η περιοχή της Κοζάνης υποφέρει από τις επιδρομές των Αλβανών και από τους γύρω κατοικούντες Μουσουλμάνους. Στα 1790 ο Επίσκοπος Σερβίων και Κοζάνης Θεόφιλος γράφει προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης: « Η αθλία και ποτέ ζηλευμένη Κοζάνη πνέει τα λοίσθια ...και είναι επί ποδός φυγής έτοιμοι οι περισσό τεροι από τα καθημερινά βάρη. Από το άλλο μέρος κάθε ώραν και στιγμήν κινδυνεύομεν από τον ερχομόν των Αρβανιτών, όπου κατεβαίνουν ζορπάδες (=ληστές) δια τα βιλαέτια (= διοικητικές διαιρέσεις) ^[10] ».

Το αν κατόρθωσε η Κοζάνη, μετά από τόσες καταπιέσεις, να επιζήσει και διατηρήσει την ελληνικότητά της, το οφείλει κυρίως στους εμπνευσμένους Μη­τροπολίτες, που εποίμηναν τους κατοίκους, στην πνευματική καλλιέργεια των φωτισμένων δασκάλων και στη φιλοπονία και καρτερικότητα των κατοίκων της.

Στην περίοδο αυτή φαίνεται πως στη Δυτική Μακεδονία παρατηρούνται οι εξισλαμισμοί, όπως και στην Ήπειρο. Ο Π. Λιούφης αναφέρει ότι στην Ήπειρο εξισλαμίσθηκαν βιαίως στα

1646-47 και τότε 50 οικογένειες με τον Παπαγκίκα μετανάστευσαν και εγκα­ταστάθηκαν στην περιοχή Σκρκας της πόλης της Κοζάνης'^[11]. Ο Βακαλόπουλος αναφέρει ότι οι εξισλαμισμοί έγιναν στα τέλη του 17ου αρχές 18ου αιώνα από την ανυπόφορη κατάσταση, που χειροτέρεψε στη Δυτική Μακεδονία κατά τη διάρ­κεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774)^[12].

Οι εξισλαμισμοί εντάθηκαν το 18ο αιώνα από τις συνεχείς ταλαιπωρίες και καταπιέσεις των κατακτητών και τις επιδρομές και οι χωρικοί ήλπιζαν ότι ο εξι­σλαμισμός θα τους λυτρώσει από τα δεινά. Αυτό αποδεικνύεται και από τον κώ­δικα της Ζάβορδας, που ως τα 1692, χωριά που ήταν χριστιανικά, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών τα βρίσκουμε ως αμιγή μουσουλμανικά.

4. Απογραφικά στοιχεία

Α.Το οδοιπορικό του ΝΣχινά

Τα πρώτα λεπτομερή, γραπτά απογραφικά στοιχεία για τη Μακεδονία στην εποχή της Τουρκοκρατίας μας παραδίδει ο Νικ. Σχινάς, ταγματάρχης Μηχανι­κού του Ελλ. Κράτους. Ο συγγραφέας είχε αναλάβει την αποστολή να καταγρά­ψει τους δρόμους επικοινωνίας της Μακεδονίας, Ηπείρου και οροθετικής γραμ­μής Θεσσαλίας στα 1880. Καρπός της επίπονης αυτής αποστολής είναι το βιβλίο που εκδόθηκε στα 1886, στο οποίο παρέχονται σημαντικές πληροφορίες για τους οικισμούς και την πληθυσμιακή κατάσταση με αναφορά σε Χριστιανούς, Μωαμεθανούς, Ουνίτες (παπιστές), Διαμαρτυρόμενους, Βλάχους ρουμανίζοντες και Αθίγγανους ^[13]. Γενικότερα για τη Μακεδονία μας παραδίδει την εξής πληρο­φορία ^[14]:

Συνολικός πληθυσμός: 1500.000-1700.000

Έλληνες: πλέον του μισού πληθυσμού 
Οθωμανοί: το1\4 του πληθυσμού

Το υπόλοιπο του πληθυσμού: Ουνίτες, Διαμαρτυρόμενοι,

Βλάχοι ρουμανίζοντες, Εβραίοι, Αθίγγανοι

και Βούλγαροι σχιματικοί

Αξίζει να διευκρινιστεί ότι ο ελληνικός πληθυσμός ταυτίζεται με τους ορθό­δοξους χριστιανούς. Το ίδιο ισχύει επίσης και με άλλες πληροφορίες που μας δί­νουν αργότερα άλλοι συγγραφείς. Όσο για τους Βλάχους ρουμανίζοντες και αυ­τοί είναι Έλληνες, αλλά υπήρξαν θύματα της ρουμανικής προπαγάνδας και σχι­σματικοί χριστιανοί. Περισσότερα στοιχεία για την κατηγορία αυτή θα παρατε­θούν στη συνέχεια της έρευνάς μας και σε άλλη επίσημη απογραφή.

Ο Σχινάς στην έκθεσή του καταγράφει με λεπτομέρεια τους οικισμούς, χρι­στιανικούς και μουσουλμανικούς, τις χριστιανικές και μουσουλμανικές οικογένει­ες. Επίσης, το πιο σημαντικό δίνει συγκεντρωτικά τους χριστιανικούς και μου­σουλμανικούς πληθυσμούς κατά διοικητική περιοχή (Καζάς για την εποχή). Σύμφωνα, λοιπόν, με τα συγκεντρωτικά στοιχεία ο σημερινός Ν.Κοζάνης με τους Καζάδες Σερβίων, Κοζάνης, Ανασέλιτσας (Βοΐου) και Καϊλαρίων (Εορδαίας)

παρουσιάζει την εξής κίνηση ^η:

Καζάς Σερβίων

Χριστιανοί :5.000

 Μωαμεθανοί :8000

Καζάς Κοζάνης

Χριστιανοί : 24.000

Μωαμεθανοί : 15.000

Καζάς Ανασέλιτσας

      Χριστιανοί :24.000

      Μωαμεθανοί :17.000

Καζάς Καϊλαρίων

       Χριστιανοί :22.000

Μωαμεθανοί:22.000

Στον Κάζα Κοζάνης μας πληροφορεί ότι υπάγονται 40 χριστιανικοί οικισμοί και 33 οθωμανικοί και στον Καζά Καϊλαρίων 56 οθωμανικοί και 37 χριστιανι­κοί. Ο συγγραφέας στους Καζάδες Κοζάνης και Καϊλαρίων χρησιμοποιεί τον όρο Οθωμανοί και όχι Μουσουλμάνοι, γιατί πράγματι στις περιοχές αυτές τις πεδινές είχαν εγκατασταθεί Οθωμανοί και δεν είχαν εξισλαμισμένους πληθυ σμούς. Όταν χρησιμοποιεί τον όρο «μωαμεθανικοί οικισμοί», θα πρέπει να υπο­θέσουμε ότι σ~ αυτούς περιλαμβάνονται και εξισλαμισμένοι Έλληνες. Τούτο εί­ναι αποδεδειγμένο για τον Κάζα Ανασέλιτσας και πιθανολογούμενο για τον Κα- ζά Σερβίων.

Συνολικά, επομένως, στο σημερινό Ν. Κοζάνης κατοικούσαν:

Χριστιανοί: 85.000                         Μωαμεθανοί: 62.000

Β. Απογραφή του Ελλ. Προξενείου της Ελασσόνας (1905)

Το Ελληνικό Προξενείο της Ελασσόνας ιδρύθηκε μετά τη Συνθήκη του 1881, που καθορίστηκαν και τα όρια της γραμμής Μελούνας (Λάρισας), Αγιόφυλλου (Καλαμπάκας και Άρτας). Ο πραγματικός του τίτλος ήταν «Ελληνικόν Προξε- νείον εν Σερβίους, εδρεύον εν Ελασσόνι».

Στα 1905 με πρωτοβουλία του Προξενείου καταγράφονται οι πληθυσμοί του Σαντζακίου των Σερβίων και συντάσσεται απογραφικός κατάλογος ^[15].

Παρά της κάποιες παραναγνώσεις στη δημοσίευση του Γιάννη Αδάμου, ο κατάλογος κρίνεται αξιόπιστος, αφού έγινε από αναγνωρισμένη Υπηρεσία και προφανώς στηρίχτηκε σε μαρτυρίες ιερωμένων και τοπικών αρχόντων. Ο κα­τάλογος περιλαμβάνει τους Καζάδες Σερβίων, Κοζάνης, Γρεβενών, Ανασέλι­τσας και Καϊλαριών. Καταγράφονται με λεπτομέρεια όλοι οι οικισμοί κατά επαρχία σε δύο ενότητες: α) Έλληνες και Μωαμεθανοί. Στους Έλληνες πρέπει να υπολογίζουμε πάντα τους ορθόδοξους χριστιανούς, γιατί σε μια υποενότη- τα περιλαμβάνει μια μικρή μειονότητα σχισματικών ρουμανιζόντων και τους ονομάζει «Βλάχους ρουμανίζοντες». Επίσης τους Μωαμεθανούς (Μουσουλμά­νους) τους διαιρεί σε δύο υποενότητες: α. Τουρκόφωνους και β. Ελληνόφωνους. Οι Ελληνόφωνοι είναι οι εξισλαμισθέντες Έλληνες, ιδιαίτερα των περιοχών Γρεβενών και Ανασέλιτσας. Είναι γνωστοί ως Βαλαάδες, από τη συχνή χρήση της τουρκικής λέξης λ^ΙΙαΙ^^μα το θεό) στους όρκους τους^[16]. Για την περιο­χή των Καϊλαρίων (Εορδαίας) παρατίθενται δύο στήλες με τον αριθμό των Βουλγαρόφωνων Ελλήνων και των σχισματικών βουλγαριζόντων, που ήταν μια ασήμαντη μειοψηφία.

Μετά τις σχετικές διευκρινήσεις παραθέτουμε τα συγκεντρωτικά στοιχεία της απογραφής των περιοχών Σερβίων, Κοζάνης, Ανασελίτσας και Καϊλαρίων, που είναι ενταγμένες στο σημερινό Νομό Κοζάνης.

Καζάς Σερβίων - Οικισμοί:28

1.                  Έλληνες-Ελληνόφωνοι: 14740

(χριστ. ορθόδοξοι)

Βλαχόφωνοι:                    250

Σύνολο                          14990

2.                   Μωαμεθανοί-Τουρκόφωνοι:  2000

Καζάς Κοζάνης - Οικισμοί :69

1.                  Έλληνες-Ελληνόφωνοι: 15140

(χριστ. ορθόδοξοι)

Βλαχόφωνοι (χριστιανοί): 350 
Σύνολο         15490

2.                   Μωαμεθανοί-Τουρκόφωνοι: 16.660

Καζάς Ανασέλιτσας - Οικισμοί:76

1.                  Έλληνες-Ελληνόφωνοι: 24870

(χριστ. ορθόδοξοι) Βλαχόφωνοι (χριστιανοί):          63

Σύνολο                          24993

2.                   Μωαμεθανοί-Ελληνόφωνοι: 8210

(Βαλαάδες)

Καζάς Καϊλαρίων

1.                  Έλληνες-Ελληνόφωνοι: 3393

(χριστ. ορθόδοξοι) Βλαχόφωνοι (χριστ. ορθόδ.): 842
Σύνολο         4235

2.                   Βλάχοι ρουμανίζοντες: 100

(σχισματικοί)

3.                   Βούλγαροι σχισματικοί: 1310

4.                   Μωαμεθανοί (Μουσουλμάνοι)

■ Τουρκόφωνοι:           23415

Γενικό Σύνολο

*                   Χριστιανοί Ορθόδοξοι: 59648

*                   Σχισματικοί Χριστιανοί: 1410

*                   Μωαμεθανοί Τουρκόφωνοι:   42075

Μωαμεθανοί Ελληνόφωνοι(Βαλάδες) 8210    

Γ. Λοιπές απογραφικές εκθέσεις

Κατά στις δύο προηγούμενες εκθέσεις για την εθνολογική και θρησκευτική σύσταση της περιοχής Κοζάνης αξίζει να αναφέρουμε:

α) Τα απογραφικά στοιχεία του 1910, που παρατίθενται στο Μακεδονικό Ημερολόγιο του 1911²⁵ και αναφέρονται στις πόλεις της Κοζάνης, Σερβίων, Καϊ­λαρίων (Πτολεμαίδας) και Ανασέλιτσας (Λιαψίστη, σημερινή Νεάπολη)

Πόλη            Χριστ.Ορθόδοξοι    Μουσουλμάνοι

Κοζάνη                 120.000

Σέρβια                    2.000                    2.000

Λιαψίστη                   300                    2.000

Καθάρια                    200                    4.000

β) Στα Καϊλάρια μετά από τέσσερα χρόνια φαίνεται πως οι Ορθόδοξοι Χριστια­νοί παρουσιάζουν σημαντική αύξηση από 200 σε 1600, σύμφωνα με στοιχεία που πα­ρουσιάζονται στο Εγκυκλοπαιδικό Ημερολόγιο του Ι.Α. Βρεττού 1915, σελ. 105²⁶.

5. Σχόλια - Παρατηρήσεις

Σχετικά με τους χαρακτηρισμούς των σχισματικών χριστιανών, σχισματικών ελληνόφωνων ρουμανιζόντων και των Μωαμεθανών ελληνόφωνων είναι απαραί­τητο να φωτίσουμε περισσότερο τις κατηγορίες αυτές, για να δημιουργηθεί στον αναγνώστη μια αντικειμενική θεώρηση των προβλημάτων τα οποία απασχόλησαν για αρκετό διάστημα την Ελληνική Πολιτεία.

1. Σχισματικοί Χριστιανοί

α. Βουλγαρόφωνοι

Είναι εκείνοι που αναγνωρίζουν τη Βουλγαρική Εξαρχία. Είναι η αυτόνομη βουλγαρική εκκλησία, τους ιερείς της οποίας το Πατριαρχείο αποκήρυξε και τους ονόμασε σχισματικούς ²¹.

β. Ελληνόφωνοι ρουμανίζοντες

Το φαινόμενο των Ελλήνων ρουμανιζόντων χριστιανών εμφανίζεται στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα κυρίως σε λίγα χωριά βλαχόφωνων της Πίν­δου. Σ^Χ αυτά τα χωριά μια μειοψηφία κατοίκων πείθεται από τη ρουμανική προ­παγάνδα που διέθετε και άφθονο χρήμα, ότι δήθεν έλκουν την καταγωγή τους από την περιοχή της Βλαχίας (Ρουμανίας). Στην περιοχή μάλιστα των Γρεβενών οργανώνονται συμμορίες, που τρομοκρατούν τους βλαχόφωνους πληθυσμούς και τους πιέζουν να δηλώνουν τη Ρουμανική τους καταγωγή. Σε ορισμένα χωριά βλαχόφωνων μάλιστα είχαν εκδιώξει τους Έλληνε δασκάλους και ιερείς και είχαν τοποθετήσει ρουμανίζοντες.

Αφορμή για τη θεμελίωση αυτής της προπαγάνδας ήταν ότι το βλάχικο ιδίω­μα στηρίζεται σε λατινογενείς λέξεις και παρουσιάζει κάποιες λεξιλογικές ομοιό­τητες με τη ρουμάνικη γλώσσα, η οποία ως γνωστόν είναι λατινογενής.

Ο Κων\νος Κάμας (1777-1836) πρώτος υποστήριξε με επιστημονικά επιχει­ρήματα ότι οι Βλάχοι είναι εντόπιοι Έλληνες, που εκλατινίστηκαν κατά τη διάρ­κεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας ^[17].

Το σοβαρό αυτό εθνικό πρόβλημα αντιμετώπισαν με σθένος δύο Μητροπολί­τες των Γρεβενών, ο Αγαθάγγελος και στη συνέχεια ο Αιμιλιανός. Kat ο μεν πρώ­τος για τις δραστηριότητες του μετατίθεται, μετά από παρέμβαση της τουρκικής εξουσίας, στη Μητρόπολη Δράμας και τη θέση του παίρνει ο Επίσκοπος Αιμιλια­νός. Ο νέος ιεράρχης συνεχίζει με μεγαλύτερη φλόγα τον αγώνα και κατακρεουρ­γείται από συμμορία Τούρκων και ρουμανίζοντων τον Οκτώβριο του 1911^[18].

2. Μωαμεθανοί Ελληνόφωνοι (Βαλαάδες)

Όπως και προηγουμένως αναφέρθηκε οι Μουσουλμάνοι της κατηγορίας αυ­τής ήσαν Έλληνες που εξισλαμίστηκαν σε κάποια κρίσιμη χρονική στιγμή.

Αφορμή για τη θεμελίωση αυτής της προπαγάνδας ήταν ότι το βλάχικο ιδίω­μα στηρίζεται σε λατινογενείς λέξεις και παρουσιάζει κάποιες λεξιλογικές ομοιό­τητες με τη ρουμάνικη γλώσσα, η οποία ως γνωστόν είναι λατινογενής.

Ο Κων\νος Κάμας (1777-1836) πρώτος υποστήριξε με επιστημονικά επιχει­ρήματα ότι οι Βλάχοι είναι εντόπιοι Έλληνες, που εκλατινίστηκαν κατά τη διάρ­κεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας ^[19].

Το σοβαρό αυτό εθνικό πρόβλημα αντιμετώπισαν με σθένος δύο Μητροπολί­τες των Γρεβενών, ο Αγαθάγγελος και στη συνέχεια ο Αιμιλιανός. Kat ο μεν πρώ­τος για τις δραστηριότητες του μετατίθεται, μετά από παρέμβαση της τουρκικής εξουσίας, στη Μητρόπολη Δράμας και τη θέση του παίρνει ο Επίσκοπος Αιμιλια­νός. Ο νέος ιεράρχης συνεχίζει με μεγαλύτερη φλόγα τον αγώνα και κατακρεουρ­γείται από συμμορία Τούρκων και ρουμανίζοντων τον Οκτώβριο του 1911^[20].

2. Μωαμεθανοί Ελληνόφωνοι (Βαλαάδες)

Όπως και προηγουμένως αναφέρθηκε οι Μουσουλμάνοι της κατηγορίας αυ­τής ήσαν Έλληνες που εξισλαμίστηκαν σε κάποια κρίσιμη χρονική στιγμή.

Οι Βαλαάδες διατηρούσαν την ελληνική γλώσσα, σέβονταν τις παλιές χριστια­νικές συνήθειες, τις γιορτές και τις νηστείες των χριστιανών^[21]. Από την τουρκική γλώσσα γνώριζαν ελάχιστες λέξεις και στα ονόματα τους έδιναν ελληνικές καταλή­ξεις. Μερικοί ήξεραν ότι υπάρχει το Κοράνι, αλλά κανένας δεν γνώριζε να το δια­βάζει. Διατηρούσαν ακόμα πολλά ελληνοχριστιανικά έθιμα, όπως το κόψιμο της βασιλόπιτας και τημούσαν τον Άγιο Γεώργιο. Πολλοί από αυτούς ήσαν κρυπτο- χριστιανοί, πήγαιναν κρυφά σε εκκλησίες και μεταλάμβαναν^[22]. Διασκέδαζαν με χορούς και τραγούδια όπως και οι Έλληνες και είχαν τα ίδια έθιμα του γάμου^[23].

Ήταν άνθρωποι ειρηνικοί και καλοκάγαθοι, αφελείς και απλοί στους τρόπους και στη σκέψη τους, διατηρούσαν φιλικές σχέσεις με ελληνικές οικογένειες. Στο βάθος έμοιαζαν με δυστυχισμένους, γιατί αισθάνονταν ότι δεν ήσαν ούτε Τούρ­κοι ούτε Έλληνες ^[24].

60

Στα 1923, με τη Συνθήκη της Λωζάνης, αποφασίστηκε η ανταλλαγή των πλη­θυσμών. Η ανταλλαγή όμως δεν έγινε με την Εθνολογική σύσταση, αλλά με το δε­δηλωμένο θρήσκευμα. Όσοι δηλ. ήσαν Μουσουλμάνοι έπρεπε να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να εγκατασταθούν στη Μ.Ασία. Τότε οι Βαλαάδες αποφάσισαν να μείνουν, αλλά οι μπέηδες τους ανάγκασαν κατά κάποιο τρόπο να φύγουν, λέγο- ντάς τους ότι, αν παρέμεναν, θα έχαναν τα κτήματά τους και θα γίνονταν υποτα- χτικοί των χριστιανών ^[25]. Κάποιοι που βρέθηκαν την ώρα της αναχώρησης στα χω­ριά Αγ.Γεώργιος και Κρύφτσι (σημ. Κιβωτός Γρεβενών) στις διηγήσεις τους ανά­φεραν πως οι Βαλαάδες με μεγάλο πόνο ψυχής άφηναν τις εστίες τους. Ιδιαίτερα παραστατική είναι η διήγηση του Ζαχαρία Δρόσου από τον Αγ.Γεώργιο Γρεβενών ⁴⁰: «... Ήμουνα τότε δώδεκα χρονών. Ενθυμούμαι ένα πλήθος από ανθρώπους που προχω­ρούσαν, άλλοι καβάλα σε ζώα και άλλοι πεζή, από τον Αχίλλη των Γρεβενών, αργά, επι­βλητικά προς την Κοζάνη. Μαντήλια από τα χέρια έρχονταν στα μάτια των γεροντότερων και των γυναικών. Είχαμε ένα γνωστό απ' τους μετακινούμενους οικογενειακό μας φίλο. Η καρδιά μου σκίρτησε και θέλησα να τρέξω να του ευχηθώ το «ώρα καλή». Μα, δεν ξέρω τι με συνεκράτησε. Σε λίγο το πλήθος αυτό των ανθρώπων χάθηκε πίσω στην καμπή του δρό­μου, μερικοί γυρίζουν πίσω και χαιρετούν με τα κόκκινα φέσια τους το πλήθος των χριστια­νών που βγήκε να τους αποχαιρετίσει. Ήταν οι Βαλαάδες των Γρεβενών, που έφευγαν με την ανταλλαγή των πληθυσμών για την τουρκική Θράκη και τη Μ,Ασία...». Έτσι συντε­λέστηκε η φυγή των Μουσουλμάνων στα 1924 και από την περιοχή της Ανασέλι- τσα. Κατά την απογραφή του 1924 που αναφέρει ο Μ.Καλινδέρης^[26] οι Βαλαάδες της Ανασέλιτσας και των Γρεβενών δεν ξεπερνούσαν τις 20000. Συνολικά από το Ν. Κοζάνης αναχώρησαν Μωαμεθανοί και Βούλγαροι 62.636⁴². Αν τον αριθμό αυ­τό τον συγκρίνουμε με τα απογραφικά στοιχεία του Ν. Σχινά και του Προξενείου της Ελασσόνας, θα διαπιστώσουμε ότι η πραγματικότητα κυμαίνεται ανάμεσα στις 50 ή 60 χιλιάδες Μουσουλμάνους. Ιδιαίτερα η έκθεση του Σχινά σχεδόν συμπίπτει απόλυτα με αυτόν τον αριθμό, που ανεβάζει τους Μουσουλμάνους στις 62000.

Μετά τη μικρή παρένθεση για το πληθυσμιακό, επανερχόμαστε στην τύχη των Βαλαάδων της Ανασέλιτσας και των Γρεβενών, μετά από μια σημαντική αποκάλυψη.

Ο Παύλος Χυδίρογλου⁴³, στο Συνέδριο του 1993 στην Κοζάνη αναφέρει πως ο Σουηδός ανατολιστής Ingvar Svanberg με το άρθρο του «Greek-speaking Moslems in Central Anatolia» στο περιοδικό Europa Ethnica (Wien,4/1980. σ.207-208) εντόπισε 750 εγκλωβισμένους Έλληνες (150 οικογένειες) στο Yesilhisar. Οι ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι του Yesilhisar είναι ένα μέρος από τους γνωστούς Βαλαάδες της περιοχής Ανασέλιτσας, οι οποίοι είχαν συμπεριλη­φθεί στην ανταλλαγή, που είχε ως κριτήριο το θρήσκευμα. Επίσης καταθέτουμε την προσωπική μας πληροφόρηση ότι το καλοκαίρι του 2001 την Κιβωτό (Κρύ­φτσι) του Ν. Γρεβενών επισκέφθηκαν απόγονοι αυτών των Βαλαάδων ως προ­σκύνημα στον τόπο των προγόνων τους.

Κλείνοντας την εργασία αυτή και την έρευνα θέλουμε να επισημάνουμε τα εξής: α) Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι συνυπήρξαν για τόσους αιώνες, ασκώντας ξεχωριστά τη θρησκευτική τους λατρεία και έχοντας ο καθένας τα δικά του ιερά, ανεξάρτητα από το ποιος είχε δύναμη και ασκούσε πολιτική εξουσία, β) Στην πε­ρίοδο της Τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα στη Δυτική Μακεδονία μετά το 1840 ιδρύονται πάρα πολλοί ιεροί χριστιανικοί ναοί και μοναστήρια. Τούτο μπορεί να το ερμηνεύσει κανείς ότι είναι ένας αγώνας άμυνας των χριστιανών απέναντι στον κίνδυνο του εξισλαμισμού.

61

Μια τρίτη επισήμανση είναι η τύχη των χριστιανικών και μουσουλμανικών ιε­ρών. Στους οικισμούς, όπου παρατηρήθηκε ολικά εξισλαμισμός των κατοίκων, οι χριστιανικοί ναοί καταστράφηκαν, αφού το επέβαλε το θρησκευτικό δόγμα και η τουρκική εξουσία. Έτσι χάθηκαν σπουδαίοι βυζαντινοί ναοί και ιστορικά μονα­στήρια, δείγματα θρησκευτικής λατρείας και απαράμιλλης τέχνης. Όμως το ίδιο συνέβη αργότερα και με τα μουσουλμανικά τεμένη, που είχαν ιδρυθεί σε κάθε μουσουλμανικό οικισμό, όπως μας πληροφορεί ο Ν.Σχινάς⁴⁴. Τούτο εξηγείται κατά ένα μεγάλο μέρος από το μίσος που χώριζε τους δύο λαούς, Έλληνες και Τούρκους, και οι αγώνες και θυσίες της Επανάστασης του 1821 δεν επέτρεπαν το σεβασμό των θρησκευτικών μνημείων, κάτι που σήμερα το βλέπουμε από εντε­λώς διαφορετική σκοπιά και με ευρύτητα πνεύματος.

---

^[1] Απ. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας (1354-1833), Θεσ/νίκη 1969, σ. 40,51

¹ Β. Δημητριάδης, Η Κεντρική και Δυτ. Μακεδονία κατά Εβλιγιά Τσελεμπή, Ε.Μ.Σ., Θεσ/νί­κη 1973, Σ. 197

^[3] Π.Ν. Λιούφη, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924, σ.42

^[4] Μ. Καλινδέρη, Γραπτά μνημεία από τη Δυτ. Μακεδονία, σ. 18

^[5] Β. Δημητριάδης, όπ. π. σ. 203,205

Π. Λιούφη, όπ. π. σ. 366

^[7] Απ. Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Τ. Β', σ. 134,135

'' Ν.Γκατζιάνα, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, σ. 34, 35, 36

¹ Α.Βακαλόπουλου, Ιστορία του Ν. Ελληνισμού, τ.Β', σ. 150

¹ Μ. Καλινδέρη, Τα λυτά έγγραφα, σ. 104

^[11] Π. Λιούφη, όπ.π. σ. 44

^[12] Απ. Βακαλόπουλου, Ιστορία Μακεδονίας, σ. 317

^[13]  Ι.Νικ.Σχινάς, Οδοιπορικά! σημειώσεις Μακεδονίας-Ηπείρου, Τ.Α' σ.θ'(εισαγωγή)

^[14]  2. « όπ.π.σ.θ'

^[15]  Γιάννης Αδάμου, η Κοζάνη μέσα από τα ανέκδοτα αρχεία του Προξενείου Ελασσόνας, Δυ- τικομακεδονικά Πράγματα, Τ.Ε' 1994, σελ.227-240, εκδ. Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Κο­ζάνης.

^[16]        Βασ.Αναστασιάδη, Οι Βαλαάδες και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες του Ν.Γρεβενών, Πρακτι­

^[17] Κ. Μ. Κάμα, Ιστορία των ανθρώπινων πράξεων, Βιέννη 1832, τ.12, σ.520-522. Το σχετικό απόσπασμα περιέλαβε ο Απ. Βακαλόπουλος στις «Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», θεσ\νίκη, 1965, τ.Ι,σ.22-24

¹¹ Ι.Παπαδημητρίου, όπ.π.σ.24, 53-76

^[19] Κ. Μ. Κάμα, Ιστορία των ανθρώπινων πράξεων, Βιέννη 1832, τ.12, σ.520-522. Το σχετικό απόσπασμα περιέλαβε ο Απ. Βακαλόπουλος στις «Πηγές της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», θεσ\νίκη, 1965, τ.Ι,σ.22-24

¹² Ι.Παπαδημητρίου, όπ.π.σ.24, 53-76

^[21]Β.Αναστασιάδη, ό.π.σ.443

^[22]Ν.Γκατζιάνα, ο Ταξιάρχης Γρεβενών, σ.81

^[23] Κ.Τσάρκα-Στ. Κυριακίδη, Τραγούδια των Βαλαχάδων, σ.443

^[24]  Ι.Ν.Γκατζιάνα, όπ.π.σδΐ,- Ζαχ.Δρόσου, οι Βαλαάδες της Ανασελίτσας και των Γρεβενών, σ.447

^[25] Η.Γάγαλη, Πως έγινε η ανταλλαγή των Βαλαάδων,σ.2

^[26]  Μ.Καλινδέρη, όπ.π.σ.322