Η περιγραφή του Τούρκου Εβλιγιά Τσελεμπή για τα Σέρβια την άνοιξη του έτος 1661

…Είναι ένα θαυμάσιο κάστρο κτισμένο με πέτρα, με τριγωνικό σχήμα, βρίσκεται επάνω σε ένα μικρό χωματένιο και κωνικό λόφο. Είναι μικρό κάστρο. Στις δύο πλευρές του υπάρχουν ψηλά βουνά που κρέμονται από πάνω, επάνω στα βουνά υπάρχουν καθαρά αμπέλια. Επειδή έχει , ευχάριστο αέρα, οι κάτοικοι του είναι υγιείς. Επειδή βρίσκεται στο εσωτερικό της χώρας και δεν υπάρχουν οι αναγκαίες προμήθειες, δεν είναι τόσο εύπορο. Είναι δυνατόν όμως να ευημερήσει πολύ εύκολα. Μέσα στο κάστρο υπάρχουν 100 περίπου σπίτια φτωχών ελλήνων (Rum), δεν υπάρχουν όμως πυριτιδαποθήκες, κανόνια, αποθήκες και τάφροι. Μόνο στη δυτική πλευρά βλέπει κανείς να υπάρχει μια κατεστραμμένη πύλη. Δεν υπάρχει τίποτε άλλο.

Όλα τα φιλανθρωπικά ιδρύματα είναι κάτω στην πόλη, υπάρχουν έξη μουσουλμανικές συνοικίες, οκτώ συνοικίες Ελλήνων (Rum) και μία εβραϊκή. Υπάρχουν 1.800 σπίτια, όλα με μορεόκηπους και αμπέλια, που βρίσκονται το ένα επάνω από το άλλο, σαν να γαντζώνονται στο βουνό του κάστρου. Είναι πέτρινα σπίτια, σκεπασμένα από επάνω ως κάτω με κεραμίδια και πλάκες, φροντισμένα και στολισμένα. Οι δρόμοι της πόλης είναι στενοί, κατηφορικοί και ανηφορικοί. 
 
Την πόλη αυτή έμπειροι έλληνες (Rum) περιηγητές την ονόμασαν Μικρή Προύσα, γιατί σαν την Προύσα όλα τα αμπέλια της έχουν Μουριές. Παράγονται χιλιάδες καντάρια μετάξι και μεταξωτή κλωστή. Στην πόλη αυτή υπάρχει έδρα εμίνη για το ζύγισμα του μεταξιού , που αποτελεί χωριστή ενοικίαση φόρων και το κλίμα της είναι ακριβώς ίδιο με της Προύσας. 
 
Έχει έξι τζαμιά για το μουσουλμανικό πληθυσμό , από όλα το τζαμί του σουλτάνου Βαγιαζήτ του Αγίου (veli) είναι ένα απλό κτίριο. Το τζαμί του βυρσοδεψείου, το τζαμί των Δερβίσηδων ((Dedeler), το τζαμί του Κηροποιού Αγά ( Mumci Aga). Εκτός από αυτά, έχει και έξι συνοικιακά μικρά τεμένη, δεν έχει μεντρεσέ και φιλανθρωπικό ίδρυμα Πτωχοκομείο. Έχει έναν τεκέ χολβέτη (δερβήσιδων ), δύο γραμματοδιδασκαλεία και μπροστά στο σεράι του Μέμη Αγά ένα λουτρό.

Έχει ένα χάνι και συνολικά εκατό περίπου καταστήματα, δεν έχει μπεζεστένι, κάθε εμπόρευμα βρίσκεται όμως σε αφθονία. Από τις αξιέπαινες τέχνες της, οι πιο πολλοί από τους κατοίκους της [κατασκευάζουν] προσόψια μπάνιου κεντημένα με σχέδια από μεταξωτή κλωστή και μπουρνούζια του μπάνιου, πετσέτες και κρόσια και λεπτό επιθυμητό ύφασμα για πουκάμισα με τις άκρες από μετάξι. Ένα πουκάμισο το βάζουν σε ένα καλάμι αιγυπτιακό και το στέλνουν δώρο για σουλτάνους από βιλαέτι σε βιλαέτι, ακόμα ένα πουκάμισο φτάνει τα δέκα δράμια, είναι επιτρεπτά υφάσματα. Επίσης περίφημα είναι τα άσπρα σεντόνια τους.

Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι Έλληνες(Rum) άπιστοι, οι μουσουλμάνοι της είναι λίγοι κι αυτοί έχουν λέξεις που μοιάζουν με τα ελληνικά ιδιώματα «Varmisin, gelmisin, mavro afendimisdir ve carmiz agasiumizdir». (Φθάσαμε, ήλθαμε, ο μαύρος είναι ο αφέντης μας και η ψυχή μας είναι ο μικρός μας αγάς). Τέτοιες λέξεις κάνουν.

Στα κεφάλια τους οι ραγιάδες που είναι γύρω στην πόλη αυτή , έχουν ένα είδος περίεργων και παράδοξων μεγαλοπρεπών και ακατάστατων σαρικιών. Είναι όμως ακατάστατα. Πράγματι τα κεφάλια τους είναι που χρειάζονται χτύπημα. 
 
Της πόλης αυτής οι έλληνες είναι ανώτεροι από τους μουσουλμάνους γιατί υπάρχουν θαυμάσιοι άπιστοι.
 
Όλα τα σπίτια τους, το ένα επάνω στο άλλο, βλέπουν προς τον Ιντζέ Καρά-Σου( Αλιάκμονα), που κυλά μέσα πεδιάδα που βρίσκεται προς τη βορινή και δυτική πλευρά. Είναι απαίσια σπίτια. 
 
Έχει Ελληνίδες κυράτσες, πλούσιες σε ύψιστο βαθμό, που κάθε χρόνο δίνουν δεκάτη πέντε κοντάρια μετάξι. Υπάρχουν γυναίκες [ με το όνομα] Κυρά Λένα. Αφού τριγύρισα και περιεργάστηκα και την πόλη αυτήν των Σερβίων , πήρα με ευκολία την «αγία των ζωοτροφών» (από τα χωριά), μάζεψα πολλά δώρα του Μεμή αγά και πολλών άλλων τιμημένων προυχόντων και βγήκαμε απ’ την πόλη των Σερβίων.

Το 1667-68 επτά σχεδόν χρόνια αργότερα ο Τσελεμπή ξαναεπισκέφθηκε τα Σέρβια…» …σταθμός του αρχαίου κάστρου των Σερβίων. Μείναμε πάλι μια βραδιά στο σπίτι του Μεμή Αγά και συναντηθήκαμε με όλους του παλιούς φίλους. Το πρωί ξεκινήσαμε και αφού πήγαμε τέσσερις ώρες προς το KILBE (σημείο του Ορίζοντα προς τη Μέκκα, την Ανατολή) περάσαμε σαράντα φορές με εκατό χιλιάδες δυσκολίες και κινδύνους σώοι, με τη βοήθεια του Θεού, τα στενά που λέγονται Σαραντάπορο. Σε κάθε στενό σαράντα ψυχές βγήκαν. Ο ακατάληπτος Θεός να δώσει να μην ξαναπεράσω από το στενό αυτό, γιατί στον καθένα μυρίζει ανθρώπινο αίμα. Άπιστοι που ονομάζονται «Χαιντούκ» εξολοθρεύουν τους ανθρώπους. Εδώ κάθε άνδρας χύνει αίμα, σκοτώνει και υποφέρει. Γιατί επάνω και κάτω οι δρόμοι του είναι φοβεροί και επικίνδυνοι και ολότελα δασωμένοι, είναι όλοι τόποι για ενέδρα. Σε κάθε λάκκο του χιλιάδες μάρτυρες είναι θαμμένοι, γιατί άλογο δεν περνά, ένας- ένας είναι ανάγκη να περάσει κανείς πεζός. Δόξα το Θεό, η παρουσία του αρωγού Θεού μας φύλαξε και περάσαμε σώοι. 

 Από το βιβλίο του Αθανάσιου Γ. Τσαρμανίδη
΄΄ Συμβολή στην Ιστορία των Σερβίων κατά την περίοδο 1350-1912΄΄
Εκδόσεις Μορφωτικός όμιλος Σερβίων «Τα Κάστρα»
1995

Πρώτη δημοσίευση:  http://serviotikos.blogspot.gr/2010/03/1661.html

Το βιβλίο του Εβλιγιά Τσελεμπί στα Αγγλικά : https://archive.org/stream/narrativeoftrave01evli#page/n23/mode/2up

Και : http://www.slideshare.net/pkiprovska1/book-of-travels-of-evliya-celebi